हरेक राज्यको आधार स्तम्भ हो,निजामती वा सार्वजनिक सेवा । राज्य आफैं हर नागरिकको घरदैलोमा पुग्न सक्दैन । यस्तै,अति दुर्गम तथा दुर्गम भौगोलिक स्थानका जनतालाई शासनको अनुभूति दिलाउने काम निजामती सेवाको हो । निजामती सेवाका पहरेदारहरू हरेक अप्ठ्यारा तथा प्रतिकुल समयमा पनि नागरिकका लागि सेवा प्रवाहमा खटेको इतिहास हाम्रो सामु छ । राज्यले उपलब्ध गराएको सीमित तलब भत्तामा विविध अप्ठ्यारा र चुनौतीपूर्ण कार्यहरू कर्मचारीहरूले गर्दै आइरहेको यथार्थ हाम्रो सामु रहेको छ, तथापि निजामती सेवा खोटरहित दोष मुक्त भने छैन ।
यस भित्र रहेका केही सीमित कर्मचारीहरूका कारण सिङ्गो निजामती सेवा बद्नामको अवस्थामा रहेको छ । यस्तो प्रतिकुल अवस्था निजामती सेवाका लागि चुनौती र अवसर दुवै हो भन्ने लाग्छ । निजामती सेवा मात्रै यस्तो सेवा हो जुन जुनसुकै दल सत्तामा आए पनि निरन्तर सेवामा रहेको हुन्छ । त्यस कारण निजामती सेवालाई स्थायी सरकार पनि भनिन्छ । यो स्थायी सरकारले राज्य सञ्चालनमा जुनसुकै दल आएपनि निस्वार्थ रूपमा सहयोग गर्नु उसको कर्तव्य हुन्छ । सरकारले ल्याएका नीति योजना तथा कार्यक्रमहरुलाई सफल बनाउन अहोरात्र खट्नु निजामती सेवाको धर्म हो । सम्बन्धित पदीय जिम्मेवारी र कार्य विवरण अनुसारको काम गर्नु, जनता र आफ्नो सङ्गठन प्रमुखप्रति जबाफदेही भई पदीय मर्यादा राखी जिम्मेवारी निभाउनु नैतिक आचरण पनि हो । निजामती दिवस भाद्र २२ गते मनाउँछौं । हरेक वर्ष जस्तै यो वर्ष पनि मुख्यसचिवको अध्यक्षता र विभिन्न मन्त्रालयका सदस्यतामा हुने गरेको छ । यो वर्ष बृक्षारोपण गर्ने, विभिन्न कार्यक्रम गर्ने, निजामती पुरस्कार प्रदान गर्ने, रक्तदान, हाजिरजवाफजस्ता कार्यक्रमसहित यस बर्षको निजामती दिवस मनाउने योजनामा छौ ।

Advertisement 1

सबल र दुर्बल पक्ष
निजामती सेवा भनेको सरकार र जनताबीचको एउटा पुल हो । यसले वल्लो खोलाबाट पल्लो खोलामा जान मदत गर्छ । सन् १९९० को दशकमा यसको धेरै ठाउँमा विरोध भयो । निजामती सेवाका ३ वटा स्वरहरु आए । अमेरिका, बेलायत लगायतका मुलुकमा देखियो । यो असाध्यै भद्धा छ, यो असाध्यै ढिलो काम गर्छ, काम गर्दा घुमाको घुमै गर्छ भन्ने यी ३ वटा आरोप लाग्यो । सन् २००८ मा अमेरिकामा आर्थिक मन्दी आयो । यो थेग्न नसक्ने अवस्था भए पछि राज्य फलवर हुनवाट बचाउने यहि रहेछ । नीजिकरण यसको विकल्प होइन् भन्ने प्रमाण भयो । हाम्रो नेपालमा पनि विकास भएको छ परम्परागत शैलिमा आएको निजामती सेवालाई अब आधुनिक रुपमा लैजानु पर्छ । जनतालाई दिनुपर्ने सेवा सुविधा तुरुन्तै दिनु पर्छ ।

यसका केहि समस्या पनि देखिन्छन् । हामीसँग प्रशस्त ऐन कानुन रहेका छन् । ऐन कानुन पालना गर्न समयमै धेरै समय लाग्छ । होटल अनुगमन गर्ने महाशाखा छ भने उसलाइ ऐनले नै तोकेको हुन्छ कि अनुगमन गर्ने, त्यसले काम नगरे दण्डित गर्ने र सस्पेन्ट गर्ने समेत अधिकार दिइएको खण्डमा उसले त्यो काम गर्छ । तर, हाम्रोमा त्यस्तो अधिकार तल सम्मलाई दिइएको छैन् । उसले त्यही कुरा माथी पेश गर्नु पर्छ । ऐन कानुन परिमार्जित गरेर अधिकार तल हस्तान्तरण गर्नु पर्छ । त्यस्तै हामीसँग इन्डिकेटरहरु रहेका हुन्छन् । मेरो कामको जिम्मेवारी के के हुन् भन्ने कुरा नै बनाएनौं । यो नबनाएको कारण कर्मचारीहरुको तलव काम गरे पनि पाक्ने भयो, नगरे पनि ।

Advertisement 2

तेस्रो समस्या भनेको हामीले गरेको कामबाट कतिे राष्ट्र वा जनता कति प्रभावित भयो भन्ने बारेमा मूल्याङ्कनसम्म गरेनौं । रिर्सच हामीले गरेनौं, अनुमान मात्र गरौं । को व्यक्तिलाई कुन ठाउँ दिने ? जस्तो, कुनै एक व्यक्तिलाई मौद्रिक नीतिको ज्ञान छ अर्को व्यक्तिलाई जग्गासम्वन्धी प्रशस्त ज्ञान छ । जग्गा सम्बन्धी ज्ञान भएकोलाई मौद्रिक नीतिमा हालिदिन्छन् । उसले त्यहाँवाट के कस्तो नतिजा दिनसक्ला ? काम नभएको ठाउँमा धेरै कर्मचारी थुपार्नु हुदैन् । काम भएको ठाउँमा कर्मचारी राख्ने, नभएको ठाउँमा कम राख्ने । कर्मचारी अझै पनि आफूलाई शासक नै ठान्छन् । आम जनतासँग सुमधुर सम्बन्ध राख्दैनन् । मान सम्मानको अपेक्षा गर्छन् । निजामती कर्मचारीको व्यक्तिगत सम्बन्धमा रमाउने बानी छ । हाकिमहरू पनि चाकडी गर्ने कर्मचारी मन पराउँछन् । तीव्र राजनीतिक धुव्रीकरण छ । राजनीतिक आस्थाका आधारमा सरुवा बढुवा प्रभावित हुन्छ । ट्रेड युनियनहरू समेत राजनीतिक एजेन्डामा चल्छन् । हरेक कुरामा हाकिमको मुख ताक्ने प्रवृत्ति आज पनि छ, हाकिम रिसाउला कि वा हाकिमले ठीक नमान्ला कि भन्ने सोच अझैं व्याप्त छ ।
कर्मचारी, पुरस्कार र विवाद …..
यो विवाद लामो समयदेखि आइरहेको विवाद हो । हिजोको दिनमा पनि राजा महाराजको पालामा उनका आसेपासे, चाकडीदारहरुलाई दिइदै आएको थियो । अहिले पनि यो परम्परा सिफ्ट भएर आयो । हामीसँग छनोटको पद्धती नै भएन् । सुचाङ्कहरु बनाउन नसकेको कारणले यस्ता समस्या भोग्न वाध्य भएका छौं । यस कारणले अन्याय भएको छ । पाउनु पर्नेले पुरस्कार तक्मा नपाउने अनि नपाउनु पर्ने व्यक्तिले पाउने क्रम चलिरहेकै छ ।
सरुवा वा बढुवामा समस्या
यो हरेकले देखेको कुरा हो । जस्तो गंगाको किनारामा फोहोरको डङ्गुर बगेको किनारामा बसेको सबैले देख्छन् । तैलेँ देखिस, मैले देखिन भन्ने कुरा हुँदैन् । को त्यहाँ फसिरहेको छ भन्ने कुरा मात्र हो । बोल्न कसैले सक्दैनन् । सरुवा/बढुवा पारदर्शी भएन्, योग्य व्यक्तिलाई लगिएन् सबैलाई थाहा छ । यो सेवालाई सुधार कस्ले गर्ने ? देख्ने, भोग्ने सबै हुन्छन् तर, बोल्ने भने कोहि हुँदैनन् ।