जीवनको यात्रामा मानिस प्रायः आफ्नो इच्छा र स्वार्थको जालमा फँस्छ। सम्पत्ति, प्रतिष्ठा, सम्मान, वा बाह्य सुख–सुविधा प्राप्त गर्ने चाहना लगातार चेतनालाई विचलित पार्छ। तर जब व्यक्ति आफ्नो आत्मकेंद्रित इच्छाहरूबाट मुक्त हुन्छ, तब मात्र चेतनाको वास्तविक उज्यालो प्रकट हुन्छ। इच्छारहित जीवन भनेको स्वतः खालीपन होइन; यो एउटा चेतनाको अवस्था हो, जहाँ अहंकार र स्वार्थको अस्थायी बादल पच्छाउँछन् र अन्तर्मनले आत्म–ज्ञानको प्रकाश अनुभव गर्छ।

Advertisement 1

मानव जीवनको प्राकृतिक प्रवृत्ति इच्छाकेंन्द्रित हुन्छ। जन्मदेखि मृत्युसम्म हामी अनेकौं चाहना, आकांक्षा र स्वार्थका मागहरूमा व्यस्त रहन्छौं। यी इच्छाहरूले जीवनलाई प्रगतिशील बनाउन सक्छन् भने कहिलेकाहीँ मानसिक तनाव, असन्तोष र आत्म–भ्रमको स्रोत पनि बन्न सक्छन्। आधुनिक युगमा भौतिक सम्पत्ति, सामाजिक प्रतिष्ठा र प्रविधिको आकर्षणले मानिसलाई अझ बढी स्वार्थ र लालचमा डुबाइरहेको छ। यसले बाह्य उपलब्धिको खोजमा मानिसलाई व्यस्त बनाउँछ, तर आन्तरिक शान्ति र आत्मबोधको मार्गबाट विचलित गर्छ।

यस सन्दर्भमा इच्छा त्यागको महत्त्व अत्यन्त गहिरो हुन्छ। इच्छा त्याग वस्तु वा सुविधा छोड्नु मात्र होइन; यो मनको नियन्त्रण, आत्म–नियन्त्रण र विवेकको अभ्यास हो। जब व्यक्ति आफ्ना अनावश्यक आकांक्षाहरूबाट मुक्त हुन्छ, तब उसले आफ्नै चेतनाको उज्यालो देख्न थाल्छ। यो उज्यालो बाह्य संसारको प्रकाशभन्दा भिन्न हुन्छ—यो गहिरो आन्तरिक ज्योति हो, जसले मानसिक अशान्ति हटाइ आत्मिक शान्ति, सन्तुलन र स्थायित्व प्रदान गर्छ।

प्राचीन दर्शन, विशेष गरी भारतीय, बौद्ध र उपनिषद्कीय शिक्षामा इच्छा त्याग र चेतनाको सम्बन्ध स्पष्ट छ। गीता अनुसार, व्यक्ति जब फलको आसक्ति बिना कर्म गर्छ, तब उसले आफ्नो जीवनलाई उच्चतम अर्थमा उपयोग गर्न सक्छ। बौद्धधर्ममा ‘त्रिगुणत्याग’ र ‘वैराग्य’को अभ्यासले मानसिक अशान्ति घटाउँछ र स्थायी सुखको अनुभूति गराउँछ। आधुनिक न्यूरोसाइन्स र मनोविज्ञानले पनि ध्यान, योग र ध्यान–अभ्यासले मस्तिष्कको कार्यसम्पादन सुधार गर्ने, तनाव घटाउने र सकारात्मक चेतना विकास गर्ने प्रमाण पाएका छन्।

आजको तेज गतिमा विश्वले भौतिक उन्नति त देखाएको छ, तर मानसिक तनाव, अवसाद र असहिष्णुताको बढ्दो अवस्था चिन्ताजनक छ। यस समस्याको समाधान बाह्य साधन वा प्रविधिमा होइन, आन्तरिक चेतना, इच्छा नियन्त्रण र मूल्य–आधारित जीवनशैलीमा निहित छ। जब व्यक्ति इच्छा त्यागको अभ्यास गर्छ, तब उसले मात्र आफ्नै जीवनमा शान्ति ल्याउँछ, वरिपरि रहेको समाजमा सद्भाव र करुणा फैलाउँछ।इच्छा त्याग र चेतनाको उज्यालोबीचको सम्बन्ध जीवनको दिगो विकास र आध्यात्मिक उन्नतिको आधार हो। यो व्यक्तिगत सन्तोषका लागि होइन, समाज र मानवताका लागि पनि अनिवार्य मार्ग हो। विज्ञान र आध्यात्म दुवैले देखाउँछन् कि आत्म–नियन्त्रण, विवेक र चेतनाको विकासले मानिसलाई साँचो सुख, शान्ति र जीवनको अर्थ प्रदान गर्छ।
थोरै इच्छा जीवनलाई सक्रिय राख्छ भने अति इच्छा चेतनालाई अस्पष्ट बनाउँछ। जब व्यक्तिले निरन्तर बाह्य वस्तु र परिणामको खोजलाई छोड्छ, तब उसको अन्तर्मन स्वतन्त्र हुन्छ। यही स्वतन्त्र अन्तर्मनले सत्य, न्याय र करुणाको मार्ग देखाउँछ। हिन्दू दर्शनमा ब्रह्मचर्य र कर्मयोगले यही शिक्षालाई पुष्टि गर्छ—“कर्म गर्नुहोस्, फलको आसक्ति त्याग्नुहोस्।” यसले देखाउँछ कि इच्छारहित कर्मले मात्र चेतनालाई शुद्ध र स्पष्ट बनाउँछ।

इच्छारहित जीवनले व्यक्तिमा धैर्य, स्थिरता र विवेक पैदा गर्छ। जब मानिस आफ्नो चाहनामा बाँधिँदैन, उसले भावनात्मक प्रतिक्रियामा होइन, विवेकी निर्णयमा केन्द्रित रहन सक्छ। जीवनका विविध परिस्थितिहरू—सफलता, असफलता, प्रशंसा वा आलोचना—उसलाई विचलित गर्न सक्दैनन्। यस्तो अवस्था मानसिक स्वतन्त्रताको परिचायक हो। यसले व्यक्तिगत सुख–शान्ति मात्र होइन, समाजसँगको सम्बन्धलाई पनि सकारात्मक रूप दिन्छ। जब व्यक्ति स्वार्थरहित रूपमा सामाजिक कार्यमा संलग्न हुन्छ, तब समाजमा न्याय, समानता र करुणाको वातावरण निर्माण हुन्छ।

आध्यात्मिक दृष्टिले, इच्छारहित जीवन चेतनाको स्वच्छता र उज्यालो सुनिश्चित गर्ने माध्यम हो। प्रत्येक इच्छा एक प्रकारको मानसिक ढाँचा हो, जसले चेतनालाई निश्चित सीमा भित्र बाँध्छ। जब यी बन्धनहरू हटाइन्छन्, चेतना स्वतन्त्र हुन्छ। स्वतन्त्र चेतनाले न व्यक्तिको आत्म–विकास सम्भव बनाउँछ, तर समाज र राष्ट्रको हितमा पनि क्रियाशील योगदान पुर्याउँछ। यही कारणले महाभारत र भगवद्गीतामा इच्छारहित कर्म र स्वार्थविहीनता महत्वपूर्ण तत्वका रूपमा राखिएका छन्।

नेपालजस्तो सामाजिक र राजनीतिक द्वन्द्वले भरिएको परिवेशमा इच्छारहित चेतनाको अभ्यास अझै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। युवा पुस्ताले व्यक्तिगत लाभको खोजमा ध्यान केन्द्रित गर्दा सामाजिक उत्तरदायित्व र नैतिकता पछाडि पर्छ। तर जब चेतनाले इच्छा–मुक्तता पाउँछ, तब न्याय, पारदर्शिता र सत्यको मार्ग स्वतः उद्घाटित हुन्छ। वर्तमान सन्दर्भमा, जहाँ डिजिटल प्रविधि र सामाजिक मिडियाले चेतनामा प्रभाव पार्छ, इच्छारहित दृष्टिकोणले मात्र भ्रम, द्वन्द्व र असमानताको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।

इच्छारहित जीवनको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष आत्म–समीक्षा हो। जब व्यक्तिले आफ्नो उद्देश्य, भावना र क्रियाहरूको निरन्तर मूल्याङ्कन गर्छ, तब उसले अहंकार, स्वार्थ र क्षणिक आवेगलाई चिन्ने क्षमता विकास गर्छ। यस प्रकारको आत्म–समीक्षा चेतनामा प्रकाश थप्छ र अन्तर्मनलाई सन्तुलित बनाउँछ। यसले निर्णय, व्यवहार र सामाजिक अन्तरक्रियामा स्पष्टता र नैतिकता सुनिश्चित गर्छ।

जहाँ आत्मकेंद्रित इच्छा र स्वार्थ हराउँछ, त्यहाँ चेतना मुक्त, उज्यालो र द्रढ बन्छ। चेतनाको उज्यालोले आन्तरिक शान्ति प्रदान गर्दैन, सामाजिक, नैतिक र आध्यात्मिक जीवनमा पनि मार्गदर्शन गर्दछ। यही कारणले धार्मिक ग्रन्थ, महापुरुषको जीवन र इतिहासले स्पष्ट देखाउँछन्—त्यागले चेतनामा प्रकाश ल्याउँछ, र जहाँ चेतनाको प्रकाश फुल्छ, त्यहाँ शान्ति, आनन्द र सृष्टिको कल्याण निश्चित हुन्छ।

इच्छारहित जीवन व्यक्तिगत लाभका लागि होइन, समग्र मानव समाजका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ। जब व्यक्ति आफ्नो इच्छाबाट मुक्त हुन्छ, उसले आफ्नै लाभका लागि होइन, अरूको भलो र समाजको हितका लागि कर्म गर्न थाल्छ। यसरी जन्मिने संवेदनशीलता, करुणा र सहिष्णुताले सामाजिक सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ र न्याय, समानता र सहयोगको वातावरण सिर्जना गर्छ। यस दृष्टिकोणले परिवार, समुदाय र राष्ट्रमा स्थायित्व र समृद्धि सुनिश्चित गर्छ।

आध्यात्मिक दृष्टिले, इच्छारहित जीवन चेतनाको शुद्धता र उज्यालो कायम गर्ने आधार हो। यो ध्यान, योग वा ध्यानाभ्यासमा सीमित छैन; यो दैनिक व्यवहार, निर्णय प्रक्रिया र सामाजिक अन्तरक्रियामा पनि लागू हुने जीवनदर्शन हो। व्यक्ति जब आफ्नो स्वार्थ र मोह त्याग्छ, तब उसले आत्मनिरीक्षण, सकारात्मक सोच र विवेकपूर्ण दृष्टिकोण अपनाउन सक्षम हुन्छ। यो चेतनाको विकासले व्यक्ति मात्र होइन, समाज र राष्ट्रलाई पनि दिगो शान्ति र समृद्धितर्फ अग्रसर बनाउँछ।

इतिहास र धर्मग्रन्थहरूले इच्छारहित जीवनको महत्त्व बारम्बार उल्लेख गरेका छन्। महाभारत, भगवद्गीता, रामायण र बुद्धका शिक्षाहरूले यही सिद्धान्त प्रस्तुत गर्छन् कि मनको अन्धकार—स्वार्थ, क्रोध, अहंकार र मोह—अन्त्य गर्न सकिए मात्र चेतनाको उज्यालो फुल्छ। आधुनिक युगमा जहाँ डिजिटल प्रविधि, सामाजिक मिडिया र भौतिक आकर्षणहरूले चेतनालाई प्रभावित गरिरहेका छन्, इच्छारहित जीवन अझै आवश्यक देखिन्छ।इच्छारहित जीवन अपनाउनु व्यक्तिगत आत्म–साक्षात्कार होइन; यो समाज र राष्ट्रको उज्यालो भविष्य सुनिश्चित गर्ने आधार हो। जब चेतना स्वच्छ, स्पष्ट र स्वार्थविहीन हुन्छ, तब मात्र मानव जीवनको वास्तविक उद्देश्य—आन्तरिक शान्ति, सामाजिक सद्भाव र समग्र कल्याण—साकार हुन्छ। इच्छारहित जीवनले मानिसलाई आफ्नो कर्म, व्यवहार र दृष्टिकोणमा विवेक, करुणा र स्थायित्व प्रदान गर्छ। यसैले यो जीवनदर्शन आध्यात्मिक अभ्यास मात्र नभई, आधुनिक युगमा सामाजिक, मानसिक र नैतिक रूपान्तरणको मार्ग पनि हो।

समग्रमा, इच्छारहित जीवन चेतनाको उज्यालो हो, जसले मानिसलाई आन्तरिक शान्ति, मानसिक स्थिरता र सामाजिक उत्तरदायित्वसँग जोड्दछ। भौतिक उपलब्धि र स्वार्थसिद्धिमा सीमित रहँदा जीवन अस्थिर, तनावपूर्ण र असन्तोषपूर्ण बन्छ। इच्छारहित जीवनले यस अवस्थाबाट मुक्त गराउँछ र व्यक्ति आफ्नो अन्तर्मनसँग सम्पर्कमा आउँछ। जब मनमा अनावश्यक मोह, लोभ र स्वार्थ हराउँछन्, तब चेतना स्वतन्त्र र स्पष्ट हुन्छ। यस्तो स्पष्ट चेतनाले मानिसलाई विवेकपूर्ण निर्णय लिन, नैतिक मूल्यको पालना गर्न र जीवनका चुनौतीहरूसँग धैर्यपूर्वक सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।
( उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)