सेतो हिमाल सभ्यता, संस्कार र प्रकृतिसँग मानिसको सहअस्तित्वको गहिरो प्रतीक हो। युगौँदेखि हिमालले मानवतालाई पानी, जीवन, सन्तुलन र आध्यात्मिक चेतना प्रदान गर्दै आयो। तर आज उही सेतो हिमाल कालो भविष्यको संकेत बनेर हामीमाथि प्रश्न गरिरहेको छ—के हामी आफ्नो मातृप्रकृतिको हत्यारा बन्ने बाटोमा अघि बढिरहेका छौँ ?

Advertisement 1

जलवायु परिवर्तन कुनै दुरसपना होइन; यो हाम्रै आँखाअघि भइरहेको एक मौन विनाश हो। हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन्, हिमताल फुट्ने जोखिम बढिरहेको छ, पानीको प्राकृतिक चक्र असन्तुलित हुँदैछ र सम्पूर्ण हिमाली पारिस्थितिकी प्रणाली ध्वस्त हुने संघारमा पुगेको छ। यस संकटको जरो औद्योगिक लालच, उपभोगवाद, कार्बन उत्सर्जन र मानवीय असंयमतामा गाडिएको छ। पृथ्वीलाई शोषणको एउटा वस्तुमा परिणत गरिएको छ, र हिमाल त्यस शोषणको पहिलो सिकार बनेको छ।

यो वातावरणीय समस्या होइन; यो अस्तित्वको युद्ध हो। हिमाल पग्लँदै गर्दा हिउँ मात्र होइन, मानवताको भविष्य पनि बग्दैछ। खेती, पानी, जैविक विविधता, मौसम चक्र—सबै तहसनहस हुँदैछन्। भविष्यका पुस्ताले सायद हिमाललाई किताब र तस्वीरमा मात्र देख्नेछन्।

Advertisement 2

अब मौन बस्ने समय होइन। यो विद्रोहको घोषणा हो—प्रकृतिको पक्षमा, जीवनको पक्षमा, न्यायको पक्षमा। हामीले उपभोगको संस्कृतिलाई प्रश्न गर्नुपर्छ, नीतिलाई बदल्नुपर्छ, विकासको परिभाषालाई पुनर्लेखन गर्नुपर्छ। यदि हिमाल बचाउन सकिएन भने, कुनै पनि सिमाना, सत्ता वा सम्पत्ति हाम्रो अस्तित्व जोगाउन सक्दैन। सेतो हिमाललाई फेरि उज्यालो भविष्य दिनु नै आजको सबैभन्दा ठूलो क्रान्ति हो।

विश्व आज जलवायु परिवर्तनको सामना गरिरहेको छैन, यो मानव सभ्यताको अस्तित्वसँगै भएको युद्धको मैदान हो। विकासको नाममा अन्धाधुन्ध औद्योगिकीकरण, जीवाश्म इन्धनको अत्यधिक प्रयोग, वन विनाश र संसाधन शोषणले पृथ्वीको सन्तुलनमाथि भारी प्रहार गरिसकेको छ। यसको परिणाम स्वरूप तापक्रम अनियन्त्रित रूपमा बढ्दैछ, चरम मौसमी घटनाहरू तीव्र हुँदैछन्, समुद्री सतह उकासिँदै छ, बाढी, खडेरी र वर्षाको असमानता आम जीवनमा विनाश निम्त्याउँदै छ।

नेपालजस्ता हिमाली मुलुकहरू, ‘तेस्रो ध्रुव’का रुपमा चिनिने हिमालहरूको बासस्थान, अब सुन्दर दृश्य मात्र होइनयो चेतावनी हो। हिमनदी पग्लिँदैछन्, ताल फुट्ने जोखिम बढ्दैछ, जलस्रोत अस्थिर हुँदैछन् र समुदायहरूको जीवनशैली धराशायी हुन थालेको छ। अब समय आयो छ, विकास र विनाशको द्वन्द्वलाई अन्त्य गर्ने। यदि हामीले प्रकृतिसँग मिलेर नयाँ मार्ग नअपनायौं भने, न हिमाल बाँच्नेछन्, न मानव।

यो चेतावनी होइन; यो विद्रोहको घोषणा हो। हामीले विकासको परिभाषा फेरि लेख्नुपर्छ—उत्सर्जन घटाउने, वन संरक्षण गर्ने, हरित ऊर्जा अपनाउने, वर्षा र जलस्रोतको दिगो उपयोग सुनिश्चित गर्ने। कानुनी, प्राविधिक र व्यक्तिगत प्रयासले मात्र होइन, वैश्विक स्तरमा शक्तिशाली राष्ट्रहरूले पनि उत्सर्जन घटाउने क्रान्तिकारी पहल गर्नुपर्छ।हिमालको पग्लिँदो पानी, मरुभूमिमा परिणत हुने उच्च भूभाग र प्राकृतिक विपद्हरूको वृद्धि हामीमाथि प्रत्यक्ष चुनौती हो। यस चुनौतीलाई सामना गर्न हामीले शिक्षा, नीति, प्रविधि र समुदाय चेतनाको एकीकृत क्रान्ति सुरु गर्नुपर्छ।

अब मौन बस्ने समय सकियो। यो विद्रोह हो—प्रकृति बचाउन, जीवन बचाउन, भविष्य बचाउन। हाम्रो सेतो हिमाल र हाम्रो मानवता, दुवै कालो भविष्यको खतरा सामना गर्दैछ। चेतना, क्रियाशीलता र दिगो सोच अपनाएर मात्र हामी आफ्नो भविष्य सुरक्षित बनाउन सक्छौं।यदि हामीले आज कदम चाल्यौं भने मात्र सेतो हिमाल फेरि उज्यालो भविष्यको प्रतीक बन्न सक्छ। अबको क्रान्ति—जलवायु क्रान्ति, जीवन र पृथ्वीको अस्तित्वको लागि।

हिमाली जलस्रोतको असन्तुलनले दीगो विकासका मुख्य स्तम्भहरूमा प्रत्यक्ष असर पार्दछ। कृषि र खाद्य सुरक्षा यस असन्तुलनबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित हुन्छ। हिमालका नदी र बगरहरू सिँचाइको आधार हुन्, र जब जलस्रोत अस्थिर हुन्छ, पानीको अभावले उत्पादन घटाउँछ र खाद्य सुरक्षा कमजोर हुन्छ। बारी–खेतमा पानीको कमि, माटोको क्षरण र असामयिक बाढीले कृषि प्रणालीलाई दीर्घकालीन जोखिममा पार्दछ। यसले स्थानीय किसानहरूको जीवनयापनमा चुनौती पैदा गर्छ र मुलुकको खाद्य आपूर्ति सुनिश्चित गर्न कठिनाईहरू सिर्जना गर्छ।

ऊर्जा उत्पादन पनि हिमाली जलस्रोतको असन्तुलनबाट प्रभावित हुन्छ। नेपालजस्ता हिमाली मुलुकमा जलविद्युत ऊर्जा स्रोतको मुख्य आधार नदी र बगैंचाहरू हुन्। जब नदी प्रवाह अनियमित हुन्छ, जलविद्युत आयोजना सञ्चालनमा समस्या आउँछ। पानीको कमीले पावर उत्पादन घटाउँछ भने अत्यधिक बाढीले पावर स्टेशनमा क्षति पुर्याउँछ। यसले दीगो ऊर्जा उत्पादनमा बाधा पुर्याउँछ र ऊर्जा सुरक्षालाई जोखिममा पार्दछ।

पर्यावरणीय असन्तुलन पनि यसको अर्को गम्भीर असर हो। हिमाली नदी प्रणालीको अस्थिरताले जैविक विविधता र पारिस्थितिक सन्तुलनमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। माछा र अन्य जलजन्तुको जीवनचक्र प्रभावित हुन्छ, हिमाली वन र चराचर प्रजातिहरू संकटमा पर्छन्। यसले स्थानीय पारिस्थितिकी प्रणालीलाई दीर्घकालीन चुनौती दिन्छ र प्राकृतिक स्रोतहरूको सतत् व्यवस्थापनमा बाधा पुर्याउँछ।

विश्व आज वातावरणीय संकटको मात्र सामना गरिरहेको छैन, यो मानव सभ्यताको अस्तित्वसँगको प्रत्यक्ष युद्ध हो। विकासका नाममा भएको अन्धाधुन्ध औद्योगिकीकरण, जीवाश्म इन्धनको अत्यधिक प्रयोग, वन विनाश र प्राकृतिक स्रोतको शोषणले पृथ्वीको सन्तुलन ध्वस्त पारेको छ। यसको परिणाम स्वरूप तापक्रम अनियन्त्रित रूपमा बढ्दैछ, चरम मौसमी घटना तीव्र भइरहेका छन्, समुद्री सतह उकासिँदै छ, बाढी–खडेरी–असिनापातको आवृत्ति बढ्दो छ।

नेपालजस्ता हिमाली मुलुक, ‘तेस्रो ध्रुव’का रुपमा चिनिने हिमालका आधारभूत जलस्रोत, अब केवल सुन्दर दृश्य होइन—यो चेतावनी हो। ग्लेसियर पग्लँदैछन्, ताल फुट्ने जोखिम बढ्दैछ, नदी प्रवाह अस्थिर हुँदैछ, र स्थानीय जीवनशैली धराशायी हुन थालेको छ। सामाजिक–आर्थिक संरचनामा प्रत्यक्ष असर परिरहेको छ—कृषि घाटा, ऊर्जा संकट, पर्यटन र स्थानीय उद्योग प्रभावित, विस्थापन र आप्रवासन बढ्दै।

अब मौन बस्ने समय सकियो। यो चेतावनी होइन; यो विद्रोहको घोषणा हो। हामीले विकासको परिभाषा फेरि लेख्नुपर्छ—हरित ऊर्जा अपनाउने, जलस्रोत संरक्षण गर्ने, वन संरक्षण र वर्षाजल संकलनलाई अनिवार्य बनाउने। नीति, प्रविधि र स्थानीय सहभागितामा आधारित बहुआयामिक रणनीति अपनाउन आवश्यक छ। विज्ञान र निगरानी प्रणालीको उपयोग गरेर असन्तुलनको पूर्वानुमान गर्ने र समयमै आपत्कालीन योजना लागू गर्ने काम तत्काल गर्नु पर्छ।

यदि हामीले आज कदम चाल्यौं भने मात्र हिमाल उज्यालो भविष्यको प्रतीक बन्न सक्छ, मानव जाति बाँच्छ र पारिस्थितिकी सुरक्षित रहन्छ। तर विलम्ब गर्‍यौं भने, सेतो हिमाल र हाम्रो भविष्य कालो संकटमा डुब्नेछन्। यो विद्रोह हो—जलवायु क्रान्ति, जीवन र पृथ्वीको अस्तित्वको लागि।अब हाम्रो क्रान्ति आवश्यक छ—सिर्जना, संरक्षण र दीगो सोचमार्फत। सेतो हिमाल जोगाउने र कालो भविष्य रोक्ने निर्णय आजको पुस्ताले लिनुपर्छ।
(उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन्ं)