मुलुकको समग्र विकासका लागि मानव साधन सधै महत्वपूर्ण, आवश्यक र प्रभावकारी संयन्त्रको रुपमा रहने गर्दछ । मानव संशाधनको महत्व राष्ट्को सर्वांगीण विकासको दृष्टिले साधन र साध्य दुवै आयामवाट महत्वपूर्ण मानिन्छ । साधनको रुपमा यसको परिचालन बिना विकास निर्माण कार्य संभव हुदैन भने साध्यको रुपमा मानव संसाधनको विकास नै राष्ट्यि विकासको अन्तिम लक्ष्य हो । राष्ट्यि विकासको लक्ष्य हासिल गर्नका लागि सार्वजनिक क्षेत्रमा पनि मानव श्रोतको योजना, विकास, सम्बध्र्दन र समुचित उपयोग अनिवार्य छ । मानव संशाधन आर्थिक तथा सामाजिक विकासको मुख्य आधार पनि हो ।

Advertisement 1

जनशक्ति व्यवस्थापन सार्वजनिक प्रशासनको अति महत्वपूर्ण व्यवस्थापकीय आयाम हो । मानवशक्ति र श्रमशक्तिले अन्य साधनश्रोतहरु पूजी, प्रविधी, प्रक्रिया, वस्तु र सूचनाको उपयोग र प्रभावकारितामा अभिवृध्दि ल्याउन सक्ने संवेदनालेयुक्त महत्वपूर्ण श्रोत हो ।मानव संसाधन व्यवस्थापनले मानिसहरुको शक्ति र क्षमताको उचित व्यवस्थापन गरी अपेक्षित परिणाम निकाल्नमा सहयोग पु¥याउंछ । मानव संसाधन व्यवस्थापनले मानवीय साधनहरुको अद्यावधिक स्थिति र आवश्यकताको योजना (Human Resource Planning), प्राप्ति (Acquisition/ Recruitment), उपयोग (Utilization), विकास  (Capacity Development/ Training),  सामयिक संभार (Timely Maintenance),  एकाकार (Process of Integration), अवकाश (Retirement),अवकाश पश्चातको योजना र अवकाश व्यबस्थापन (Retirement Management or Post Retirement Activities) जस्ता समग्र पक्षलाई समेट्दछ । मानव श्रोत व्यवस्थापन यी सवै कार्यहरुको श्रृड.खलावध्द प्राथमिकतामा आधारित विभिन्न क्रियाकलापको संयुक्त स्वरुप हो ।

जनशक्तिलाई रणनीतिक साधन(Strategic Resources) को रुपमा लिई मानव संसाधन संग सम्बन्धित सवै कार्यहरुवीचमा समन्वयको अपरिहार्यता माग गर्नु मानव संसाधन व्यवस्थापनको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । सरल रुपमा भन्ने हो भने सार्वजनिक प्रशासन र व्यवस्थापनको क्षेत्रमा अत्यधिक प्रयोगमा आउने प्राप्ति (Acquisition/ Recruitment) देखि अवकाश (Recruitment to Retirement) सम्मका तह प्रचलनमा रहदै आएको मा मानवश्रोत व्यवस्थापनले प्राप्ति पूर्व (Pre Recruitment) र अवकाश पश्चातको ] (Post Retirement)  अवस्थालाई समेत समेट्नु पर्ने मान्यताको विकास भएको छ र यसै मान्यता अनुरुप मानवश्रोत व्यवस्थापनको व्यवहारिक प्रयोग हुदै आईरहेको छ ।

Advertisement 2

निजामती प्रशासनमा जनशक्ति व्यवस्थापन

मानव श्रोत व्यवस्थापनको मूल संयोजनकारी निकायको व्यवस्था

कर्मचारी प्रशासन सम्बन्धी केन्द्रीय निकायको हैसियतले देशको प्रशासन संचालन गर्न निजामती सेवाको गठन, संचालन र सेवाका शर्तहरु तथा निजामती कर्मचारीको व्यवस्थापन र संचालनका सम्बन्धमा नीतिगत एकरुपता र सामन्जस्यता कायम गर्ने नियामक निकायको रुपमा तत्कालीन सामान्य प्रशासन मन्त्रालय र हालको संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय रहेको छ ।योमन्त्रालय कर्मचारी संचालन, ब्यवस्थापन र नीति निर्माणका क्षेत्रमा कर्मचारी प्रशासन सम्बन्धी केन्द्रीय निकाय (Central Personnel Agency) को रुपमा कार्यरत रहदै आएको छ ।

मानव श्रोत ब्यबस्थापनका विभिन्न आयामहरु (योजना, प्राप्ति, विकास संभार ,एकाकार , अवकाश, अवकाश ब्यबस्थापन ) मा अहिले सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको नेतृत्वदायी र समन्वयकारी भूमिका रहेको छ । क्षेत्रगत कार्यको निमित्त कार्यात्मक निकायको (Functional Agencies) रुपमा मन्त्रालय, विभाग र कार्यालयहरुको व्यवस्था गरिएको छ भने संगठित संस्था र सरकारी संस्थानहरुले निजामती सेवामा प्रयोगमा ल्याईएका अवधारणाको परिवेशमा रहेर मानवश्रोत व्यवस्थापनका कार्यहरु गर्ने गरेको पाईन्छ ।

जनशक्ति योजना
 सार्वजनिक सेवा प्रवाहको लागि निजामती सेवामा विभिन्न सेवा समूहको व्यवस्था भएको
 सार्वजनिक सेवा प्रवाहको लागि कार्यवोझ को आधारमा विभिन्न सेवा समूह लागि आवश्यक जनशक्तिको आवश्यकता प्रक्षेपण गरिने परिपाटी
 संगठन तथा व्यवस्थापन सर्वेक्षण गरिने
य आवश्यक जनशक्तिको योग्यता र दक्षता निर्धारण
य कार्य विवरण पहिचान
 संगठन तथा व्यवस्थापन सर्वेक्षण र स्वीकृति
 लोक सेवा आयोगमा सामयिक रुपमा माग आकृति फाराम प्रस्तुत

प्राप्ति

य लोक सेवा आयोग व्दारा खुला, आन्तरिक, वढुवा, समावेशी प्रक्रिया अनुरुप माग पदहरुको विभाजन
य सार्वजनिक विज्ञापन व्दारा दरखास्त आव्हान
य परीक्षा संचालन
 लिखित
 अन्तरवार्ता
 प्रयोगात्मक
 नतीजा
* सिफारिस
* नियुक्ति
* प्रारम्भिक पदस्थापन
प्रयोग

*निजामती सेवा १० सेवा र १५० भन्दा बढी समूहको व्यवस्था छ यसले सेवा समूहको आवश्यकता अनुसार योग्यता, सीप, दक्षता, अनुभव आदिको आधारमा पदस्थापना गर्न सक्ने अवस्था विद्यमान रहेको छ । ।
* भौगोलिक र विभिन्न कार्यक्षेत्रको अनुभव दिलाउने उद्देश्यवाट सरुवा को व्यवस्था ।
* वृत्तिमार्गको व्यवस्थालाई कार्य सम्पादन मूल्यांकनको व्यवस्था संग आवध्द गरिएको कारणले कार्य सम्पादन स्तर राम्रो हुनुपर्ने आवश्यकता रहेको छ ।
* निजामती सेवा ऐन र नियमावली कर्मचारी सेवा शर्तको कानूनी आधारशीला
* मौद्रिक तथा गैर मौद्रिक उत्प्रेरणाहरुको प्राबधान

विकास

य तालिम नीतिको व्यवस्था
 सेवा प्रवेश तालिम ( Entry Training)

 सेवाकालीन तालिम ( On the Job Training)

 पुनर्ताजगी तालिम ( Refreshment Training)

 अन्य सामयिक विषयहरुमा तालिम (Training on contemporary issues)

– स्वदेशी तालिम, वैदेशिक तालिम, अवलोकन भ्रमण

* तालिम वृत्ति विकास को प्रमुख आधारशीला
* अध्ययनको अवसर र अध्ययन विदाको व्यवस्था

संभार
– तलव, भत्ता, सुविधाको व्यवस्था
– तलव, भत्ता, सुविधामा सामयिक परिमार्जन र समायोजन
– औषधी उपचार सुविधाको व्यवस्था
– विदाको व्यवस्था
– सेवाको सुरक्षा र सेवा शर्तको सुरक्षाको दरिलो प्रावधान
– लोक सेवा आयोग कर्मचारीको अभिभावक
– तनाव व्यवस्थापन जस्ता तालिम हरुको आयोजना
– निजामती कर्मचारी अस्पतालको व्यवस्था
– कर्मचारी संचयकोष, नागरिक लगानी कोष, वीमा कोष जस्ता दीर्घकालीन सुरक्षण बचत योजनाहरु
– अवकाश पछिको जीवनलाई आर्थिक सहयोग दिन निवृत्तिभरण, पारिवारिक निवृत्तिभरण, शैक्षिक निवृत्तिभरण र उपदानको व्यवस्था
एकाकार
– कर्मचारी सम्वन्ध समितिको व्यवस्था
–  ट्रेड यूनियनहरुको व्यवस्था र आधिकारिक ट्रेड यूनियन
– सेवा समूहको व्यवस्थाले पेशागत विज्ञता र व्यवसायिकता
– औपचारिक र अनौपचारिक समूहहरु
– निजामती सेवामा समावेशिताको अवधारणा
– कर्मचारी आचरण र अनुशासनको प्राबधान
– विभिन्न धार्मिक पर्व र अवसरमा सवैलाई सार्वजनिक विदाको व्यवस्था
अवकाश
– अनिवार्य अवकाश (Compulsory Retirement)  :- ५८ वर्ष, स्वास्थ्य सेवाको लागि ६० वर्षको व्यवस्था
– पदावधिको आधारमा अवकाश (Retirement according to Tennure) :-सचिव ५ वर्ष, मुख्य सचिव ३ वर्षको व्यवस्था
– बाध्यात्मक अवकाश (Forced Retirement):- अनुशासन, विभागीय कारवाहीको कारणले अवकाश हुने व्यवस्था
– स्वेच्छिक अवकाश (Voluntary Retirement) :-आफ्नो इच्छा अनुसार अवकाश लिन सक्ने व्यवस्था

अवकाश योजना, अवकाश व्यबस्थापन
– निवृत्तिभरण, उपदान, पारिवारिक निवृत्तिभरण, तलव वृध्दिको आधारमा निवृत्तिभरणमा थप
– विज्ञताको अनुभव लिन सकिने
– अवकाश व्यबस्थापनको अध्ययन

नेपालको निजामती सेवामा मानवश्रोत व्यवस्थापनको संक्षिप्त झलक