मानव सभ्यताको उत्कर्ष समाजमा विद्यमान मूल्य, नैतिकता र मानवताको उन्नतिको परिणाम हो। प्रशासन, जुन राज्यको कार्यान्वयन र नीति निर्माणको मुख्य माध्यम हो, यदि नैतिकताबाट विमुख हुन्छ भने समाजमा असमानता, द्वन्द्व र अस्थिरता बढ्न थाल्छ। नैतिक प्रशासन नेतृत्व, पारदर्शिता, उत्तरदायित्व र सार्वजनिक हितको संरक्षणमा आधारित हुन्छ। यसैले, नैतिक प्रशासनलाई समाज र राष्ट्रका लागि अपरिहार्य शक्ति मान्न सकिन्छ, जसले केवल शासन प्रणालीलाई सुचारु बनाउने मात्र होइन, समाजको नैतिक संरचना पनि सुदृढ गर्दछ।

Advertisement 1

नैतिक प्रशासनको पहिलो मूल तत्व हो सत्यनिष्ठा। प्रशासनिक अधिकारीले आफ्नो पदमा रहँदा स्वार्थ र बाह्य दबाबभन्दा माथि उठेर सत्य र न्यायको पालन गर्नु अनिवार्य छ। जब निर्णयहरू पारदर्शी र निष्पक्ष हुन्छन्, तब मात्र जनतामा विश्वास कायम हुन्छ। सामाजिक विज्ञानका अध्ययनले देखाएका छन् कि जहाँ प्रशासनिक निर्णयमा स्वार्थ, पक्षपात वा भ्रष्ट्राचारको प्रभाव हुन्छ, त्यहाँ समाजमा असमानता र असन्तोषको स्तर उच्च हुन्छ। यो केवल आर्थिक असमानता मात्र होइन, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिले पनि विनाशकारी हुन्छ। उदाहरण स्वरूप, भ्रष्टाचारले न्याय प्रणालीको विश्वसनीयतालाई कमजोर बनाउँछ, जसले गरिब र वंचित वर्गलाई न्यायको पहुँचबाट वञ्चित बनाउँछ र समाजमा वैचारिक असमानता र द्वन्द्वको बीजारोपण गर्छ।

नैतिक प्रशासनको अर्को अविभाज्य गुण हो उत्तरदायित्व र जवाफदेहिता। एक सक्षम प्रशासनिक प्रणालीमा अधिकारीले आफ्नो कार्यप्रणाली र निर्णयको जिम्मेवारी लिन सक्षम हुनुपर्छ। जब शासनकर्ताले आफ्नो निर्णयको परिणामप्रति जवाफदेहिता प्रदर्शन गर्छन्, तब मात्र समाजमा विश्वास र सहकार्यको वातावरण बनाउँछ। उत्तरदायित्वहीन प्रशासनले शासनमा असमानता, ढिलासुस्ती र सेवा अभावको बीजारोपण गर्दछ। यसले राज्यको शक्तिशाली संरचनालाई कमजोर बनाउँछ र लोकतन्त्रको सारलाई क्षति पुर्‍याउँछ।

सहिष्णुता र समानता नैतिक प्रशासनका थप महत्वपूर्ण आधार हुन्। बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक र बहुभाषिक समाजमा प्रशासनले सबै नागरिकलाई समान व्यवहार र सम्मानको प्रत्याभूति दिनुपर्छ। यसको अभावमा सामाजिक द्वन्द्व, भेदभाव र विद्वेष उत्पन्न हुन्छ। नैतिक प्रशासनले यी विविधतालाई एकतामा परिणत गर्दै समाजमा सहकार्य र मेलमिलापको वातावरण सिर्जना गर्दछ। जब नागरिकले आफ्नो अधिकार र सम्मान सुरक्षित महसुस गर्छन्, तब मात्र समाजमा स्थायित्व र समृद्धि सम्भव हुन्छ।

नैतिक प्रशासनमा नेतृत्वको गुण अत्यन्त आवश्यक मानिन्छ। नेतृत्व भनेको मात्र पद वा सत्ता होइन; यो सेवा, प्रेरणा र मार्गदर्शनको माध्यम हो। सशक्त नेतृत्वले नीति निर्माण, संसाधन व्यवस्थापन र मानवशक्ति विकासमा मार्गदर्शन दिन्छ। नैतिक नेतृत्वले भ्रष्टाचार, पक्षपात र अन्याय विरुद्ध दृढ भूमिका खेल्छ। नेतृत्वमा पारदर्शिता र सहकार्यको विकासले प्रशासनिक प्रणालीलाई मात्र सुदृढ बनाउँदैन, समाजमा पनि नैतिक चेतना र जिम्मेवारीको बोध उत्पन्न गर्दछ।

आधुनिक युगमा प्रविधिको प्रयोग प्रशासनलाई प्रभावकारी बनाउन अपरिहार्य छ। तर प्रविधि मात्र पर्याप्त छैन; यसको प्रयोग मानवीय मूल्य, नैतिकता र उत्तरदायित्वको सँगै हुनु आवश्यक छ। डिजिटल शासन, ई–गभर्नेन्स र सूचना प्रणालीले प्रशासनलाई पारदर्शी बनाउँछ, तर यदि अधिकारीको नैतिक आचारण कमजोर छ भने, प्रविधि केवल औजारमात्र रहन्छ। प्रविधि र नैतिकताको समन्वयले मात्र प्रशासनिक निर्णय द्रुत, निष्पक्ष र जनहितमुखी हुन सक्छ।

नेपालको वर्तमान प्रशासनिक संरचना र ऐतिहासिक अनुभवले देखाउँछ कि नैतिकतामा कमी हुँदा समाजमा अस्थिरता, असमानता र विकासको ढिलासुस्ती बढ्छ। उदाहरण स्वरूप, भ्रष्टाचार, सत्ता दुरुपयोग र नीति असंगतिले गर्दा विकास योजनाहरू प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सक्दैनन्। यसले जनतामा निराशा र असन्तुष्टिको भाव पैदा गर्दछ। यसबाट न केवल प्रशासनिक प्रणाली कमजोर हुन्छ, बरु राष्ट्रिय समृद्धि र सामाजिक सद्भाव पनि प्रभावित हुन्छ।

यसैकारण, शिक्षा र प्रशिक्षण नैतिक प्रशासनको महत्वपूर्ण आधार हुन्। प्रशासनिक अधिकारी, कर्मचारी र नीति निर्माता नैतिक चेतना, सेवा भावना र सार्वजनिक उत्तरदायित्वमा प्रशिक्षित हुनु आवश्यक छ। विद्यालय, कलेज र प्रशासनिक प्रशिक्षण केन्द्रहरूले केवल प्राविधिक ज्ञान मात्र नभई नैतिक मूल्य, सामाजिक जिम्मेवारी र नेतृत्व गुणहरूमा पनि जोड दिनुपर्छ। व्यक्तिगत स्तरमा आत्मशुद्धि, अध्यात्मिक चेतना र नैतिक शिक्षा प्रशासनलाई सुदृढ बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।

नैतिक प्रशासन समाजको नैतिक संरचना, राष्ट्रिय एकता र दीगो विकासको आधार हो। सत्य, न्याय, सहिष्णुता, समानता, पारदर्शिता र उत्तरदायित्वले मात्र प्रशासनलाई सशक्त बनाउँछ। जब प्रशासन नैतिक र जिम्मेवार हुन्छ, तब मात्र राष्ट्रले समृद्धि, शान्ति र दिगो विकास हासिल गर्न सक्छ। त्यसैले, समाज र राज्यका सबै अंगहरूले नैतिक प्रशासनको संरक्षण, प्रवद्र्धन र अभ्यासमा सक्रिय योगदान दिनु आवश्यक छ।नैतिक प्रशासन नेतृत्व, शिक्षा, प्रविधि र नैतिक मूल्यहरूको संयोजन हो। यो समाजमा विश्वास, सहकार्य र मेलमिलापको वातावरण सिर्जना गर्छ, जसले राष्ट्रलाई समृद्धि र स्थायित्वतर्फ डोर्याउँछ। नैतिक प्रशासनको शक्ति नै समाज र राष्ट्रको स्थायी विकासको अपरिहार्य आधार हो।

नेपालको प्रशासनिक प्रणाली राष्ट्रको नैतिक आत्मा र जनसेवामा समर्पित चेतनाको प्रतिबिम्ब हो। यसको आधारमा निष्ठा र अनुशासन जस्ता मूल्यहरूले नैतिक दायित्व, कर्तव्यपरायणता र सामाजिक उत्तरदायित्वको जग बनाउँछन्। जब प्रशासन निष्ठामा आधारित हुन्छ, कर्मचारीहरूको काम केवल तलब र लाभका लागि होइन, जनताको कल्याण र राष्ट्रनिर्माणका लागि समर्पित हुन्छ। तर नेपालमा प्रशासनिक प्रणालीले विगतमा सुधारका प्रयास देखाए पनि मूल्यगत संकट अझै विद्यमान छ।

निष्ठा कर्मप्रति निःस्वार्थ समर्पण हो—जहाँ कर्मचारी राष्ट्रसेवालाई आफ्नो धर्मको रूपमा ग्रहण गर्छ। गीता अनुसार, “तस्मात् असक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर,” अर्थात् आसक्तिविना आफ्नो कर्तव्य सतत रूपमा गर्नु नै श्रेष्ठ कर्म हो। यदि प्रशासकहरूले आफ्नो कामलाई व्यक्तिगत लाभको माध्यम होइन, जनकल्याणको मार्ग मानेर गर्छन्, तब शासन सत्य, धर्म र जनउत्तरदायित्वमा आधारित हुन्छ।

अनुशासन निष्ठाको व्यवहारिक रूप हो। अनुशासन बिना निष्ठाको अवतरण सम्भव छैन। आन्तरिक स्वनियन्त्रण, समयको सम्मान, प्रक्रियाको पालना र व्यक्तिगत लाभभन्दा माथि उठ्ने क्षमता नै प्रशासनिक अनुशासनको आधार हो। उपनिषद्हरूले भनेका छन्, “सयंम एव मोक्षस्य द्वारम्,” जहाँ आत्मसंयम प्रशासनिक दक्षता र न्यायपूर्ण निर्णयको माध्यम हुन्छ। जब कर्मचारी स्वार्थ, आलस्य र अहंकारबाट मुक्त हुन्छन्, तब प्रशासन संवेदनशील, द्रुत र जिम्मेवार बन्छ।

नेपाल विविधताले भरिएको राष्ट्र हो। बहुसांस्कृतिक समाजमा समावेशी, सहिष्णु र नैतिक प्रशासन मात्र स्थायित्व र समृद्धिको आधार बन्न सक्छ। प्राचीन दर्शनले “वसुधैव कुटुम्बकम्” को भावनामा विश्वलाई एउटै परिवार ठान्छ, जुन प्रशासनका लागि निष्पक्षता र करुणाको पाठ हो। जब प्रशासकले सबै नागरिकलाई समान दृष्टिले हेर्छ, सेवा भावले काम गर्छ, र आफ्नो शक्ति धर्मपथमा प्रयोग गर्छ, तब राज्य साँचो अर्थमा लोककल्याणकारी बन्छ।

आज नेपालको प्रशासनिक समस्याको जड मूल्यगत र चेतनागत संकट हो। भ्रष्टाचार, अनियमितता र गैरजवाफदेहिता केवल विधिको उल्लंघन होइन, सेवा धर्मलाई विस्थापित गरेको सोचको परिणाम हो। नीति र नियमहरू पर्याप्त छैनन्; नैतिक शिक्षा, दार्शनिक दृष्टिकोण र प्रेरणादायी नेतृत्व आवश्यक छ। प्रशासकहरूले स्वयं चरित्र र मूल्यको आदर्श बन्नुपर्छ, न कि स्वार्थ र सत्ता साधन बन्न।

सुशासन नीति, कार्यशैली र प्रशासकीय मानसिकताको गहिरो रूपान्तरण हो। जब शासन जनताको सेवामा समर्पित हुन्छ, नागरिकलाई सम्मानका साथ व्यवहार गरिन्छ, तब मात्र निर्णय पारदर्शी, प्रक्रिया न्यायसंगत र कार्यान्वयन उत्तरदायी हुन्छ। सदाचार प्रशासनलाई स्वार्थ, भ्रष्टाचार र दमनबाट जोगाउँछ, र शक्ति सेवा र न्यायका लागि प्रयोग हुन्छ।
नेपालको प्रशासनिक प्रणालीमा सुधार गर्न प्राविधिक भन्दा पहिला नैतिक मूल्यहरूको पुनर्जागरण आवश्यक छ। निष्ठा र अनुशासनका आधारमा तयार गरिएको प्रशासनिक संरचना मात्रले जनताको अपेक्षा पूरा गर्न सक्छ र राष्ट्रलाई विकास तथा समृद्धिको मार्गतर्फ डोर्याउन सक्छ। जबसम्म प्रशासक आफ्नो कर्तव्यलाई “कर्मयोग” को रूपमा आत्मसात गर्दैनन्, तबसम्म प्रशासनिक सुधार केवल औपचारिकता र नाममात्रको हुनेछ।

निष्ठा र अनुशासन प्रशासनको आत्मा हुन्—यी बिना सरकार केवल यान्त्रिक संयन्त्र बन्छ, जसले जनताको पीडा महसुस गर्न सक्दैन। त्यसैले अबको सुधारको बाटो हो—प्रशासनलाई नीति र कानुनभन्दा पहिला चेतना, धर्म, सेवा र सदाचारको आधारमा पुनःनिर्माण गर्नु। यही बाटोले नेपाललाई न केवल प्रशासनिक दृष्टिले सुदृढ बनाउनेछ, तर नैतिक र आध्यात्मिक रूपमा पनि समृद्ध बनाउनेछ।