आजको विश्व र विशेष गरी हाम्रो समाजमा स्वार्थ, लोभ, ईर्ष्या र द्वेषका प्रवृत्तिहरू तीव्र रूपमा बढ्दै गएका छन्। मानिसहरू आफ्नो व्यक्तिगत लाभ र सुखका लागि अरूको अधिकार र भावना बिर्सिरहेका छन्। यसले मात्र व्यक्ति जीवनमा होइन, समाज र राष्ट्रमा पनि असन्तुलन र अशान्ति निम्त्याएको छ। यस्ता परिस्थितिमा शान्ति र सद्भावका लागि त्यागको आवश्यकता अनिवार्य हुन्छ। त्याग अर्थात् स्वार्थको त्याग, अहंकार र नकारात्मक भावनाहरूको त्यागबाट मात्र शान्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ।

Advertisement 1

स्वार्थले मानिसको मनमा अन्धकार छर्छ। जब मानिस स्वार्थमा अल्झिन्छ, तब उसले अरूको पीडा बुझ्न छोड्छ, करुणा कम हुन्छ र घृणा बढ्छ। स्वार्थले मानिसलाई कठोर, संवेदनहीन र विवेकहीन बनाउँछ। परिवारदेखि लिएर राष्ट्र स्तरसम्म निर्णयहरू स्वार्थबाट प्रभावित हुन्छन्। राजनीतिक भ्रष्टाचारदेखि सामाजिक कलहसम्म, सबैमा स्वार्थको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ।
स्वार्थले मात्र नभई प्रतिस्पर्धा, द्वेष र असहिष्णुताले मानिसहरूलाई एकअर्काबाट टाढा पार्दै छ। जबसम्म व्यक्तिले आफ्नो स्वार्थलाई पछाडि राखेर अरूको भलाइ सोच्दैन, तबसम्म स्थायी शान्ति सम्भव छैन।

त्याग भनेको भौतिक वस्तुहरू छोड्नु मात्र होइन, मनका नकारात्मक भावनाहरू जस्तै अहंकार, लोभ, द्वेष, इर्ष्या त्याग गर्नु हो। त्यागले मानिसलाई आत्मिक उन्नतिमा अग्रसर बनाउँछ। त्यागको भावना विकसित भएपछि मानिस आफ्नो स्वार्थभन्दा माथि उठेर सामाजिक कल्याणको लागि सोच्न थाल्छ।

हिन्दू दर्शनमा जीवनको मुख्य उद्देश्य केवल भौतिक सुख वा वैयक्तिक लाभ मात्र नभई आत्मिक उन्नति, धर्म र समाजकल्याणमा आधारित हुन्छ। यस दर्शनले त्यागलाई जीवनको एक अत्यावश्यक मूल्य मान्छ। त्यागले न केवल व्यक्तिगत सन्तोष, आत्मशान्ति र मानसिक स्थिरता प्रदान गर्छ, तर सामाजिक मूल्य र समग्र कल्याणमा पनि योगदान पुर्‍याउँछ। भगवद्गीता, उपनिषद् र पुराणहरूमा त्यागको महत्त्व बारम्बार उल्लेख गरिएको छ, जहाँ त्याग केवल सम्पत्ति वा साधनको त्याग मात्र नभई इच्छा, अहंकार र आसक्तिबाट मुक्ति पनि हो।

हिन्दू मिथकहरूमा त्यागको अनुपम उदाहरण राजा हरिश्चन्द्रको जीवनमा देखिन्छ। महाभारत र विभिन्न पुराणहरूले उनको कथा वर्णन गरेका छन्। हरिश्चन्द्र सत्य र धर्ममा अडिग रहँदा आफ्नो राज्य, सम्पत्ति, परिवार र व्यक्तिगत सुख त्याग गर्न तयार भए। उनका अनुसार धर्मको पालन र सत्यनिष्ठा व्यक्तिगत सन्तोषको उच्चतम मार्ग हुन्। सामाजिक दृष्टिले पनि उनको त्यागले सबै मानिसहरूमा न्याय, इमानदारी र मूल्यवर्धनको संस्कार स्थापन गर्‍यो। राजा हरिश्चन्द्रको कथा हामीलाई सिकाउँछ कि व्यक्तिगत लाभभन्दा माथि उठेर गरिएको त्यागले सामाजिक मूल्यको संरक्षण र स्थापना गर्छ।

त्यागले व्यक्तिलाई आत्मकेन्द्रित अहंकारबाट मुक्त गर्छ। भगवद्गीता अनुसार, “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन” — हामीलाई अधिकार केवल कर्ममा छ, फलमा होइन। यस शिक्षाले स्पष्ट पार्छ कि कुनै कर्म गर्दा त्यसको फलको अपेक्षामा रहनु वा उसको मोहमा अडिनु त्यागविहीन जीवन हो। त्यागले मानवलाई कर्ममा केन्द्रित बनाउँछ, जसले व्यक्तिगत सन्तोष उत्पन्न गर्छ। अर्जुनले युद्धभूमिमा आफ्नो धर्म पालन गर्दा, फलको मोह त्यागेर कर्ममा सक्रिय भए, उनले आत्मिक स्थिरता र सामाजिक न्याय दुवै प्राप्त गरे।

महाभारतका अन्य पात्रहरू पनि त्यागको दृष्टान्त प्रस्तुत गर्छन्। उदाहरणका लागि, द्रौपदीले पाण्डवहरूको जीवन रक्षा र धर्मको स्थापनाका लागि आफ्नो व्यक्तिगत सम्मान र सुरक्षा त्यागिन्। उनले तत्कालिक भौतिक आवश्यकता भन्दा धर्म, न्याय र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई प्राथमिकता दिइन्। यसले उनलाई निर्णय लिन सक्षम बनायो, जसले भविष्यमा समाज र परिवारको कल्याण सुनिश्चित गर्‍यो। यहाँ स्पष्ट देखिन्छ कि व्यक्तिगत सन्तोष त्यागमार्फत मात्र सम्भव छ, र त्यागले सामाजिक मूल्यको संरक्षण गर्दछ।

उपनिषदहरूले पनि त्यागको महत्त्वलाई उच्चतम आध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरेका छन्। छान्दोग्य उपनिषद् अनुसार, “सत्यं ब्रह्म” र “अहंकारमुक्तिः मोक्षः”—आत्मसाक्षात्कार त्यागबिना सम्भव छैन। जब व्यक्ति भौतिक सम्पत्ति, इन्द्रिय मोह, क्रोध र लोभबाट मुक्त हुन्छ, तब ऊ साँचो शान्ति र सन्तोष अनुभव गर्छ। यसले मात्र उसलाई समाजप्रति जिम्मेवार र सहिष्णु बनाउँछ।
त्याग सामाजिक मूल्यको आधार पनि हो। मनुस्मृति, धर्मशास्त्र र पुराणहरूले त्यागलाई धर्म र कर्मको आधारभूत तत्वको रूपमा मान्छन्। जब मानिस आफ्नो स्वार्थभन्दा माथि उठेर समाज र समुदायको हितमा काम गर्छ, तब सामाजिक विश्वास र मेलमिलाप स्थापित हुन्छ। उदाहरणका लागि, भगवान् रामको जीवनमा त्यागको स्पष्ट उदाहरण छ। वनवासमा गएर आफ्नो राज्य र आराम त्यागेर धर्म र सत्यको मार्गमा अघि बढे। यसले न केवल उनलाई व्यक्तिगत रूपले सन्तुष्ट बनायो, तर सम्पूर्ण राज्य र समाजमा नैतिक मूल्यको स्थापना गर्‍यो।

त्यागको अभ्यासले मनोवैज्ञानिक लाभ पनि प्रदान गर्छ। जब व्यक्ति भौतिक आकांक्षा र व्यक्तिगत लाभको मोह त्याग्छ, तब उसको मन स्थिर, विवेकशील र सहिष्णु हुन्छ। रिस, लोभ र ईर्ष्या जस्ता नकारात्मक भावनाहरू कम हुन्छन्। यस प्रकारको मानसिक शान्ति व्यक्ति मात्र नभई समाजमा पनि शान्ति र सद्भाव फैलाउँछ।

हिन्दू मिथकहरूमा साधकहरूको जीवन पनि त्यागको उदाहरणले भरिपूर्ण छ। उदाहरणका लागि, भगवान् कृष्णले गीता उपदेशमा अर्जुनलाई आत्मकेंद्रित इच्छाबाट मुक्ति पाउने मार्ग देखाउनु भयो। यही त्यागले व्यक्ति आफ्नो कर्ममा केन्द्रित हुन्छ, समाजको हितमा निर्णय गर्न सक्षम हुन्छ, र व्यक्तिगत सन्तोष प्राप्त गर्छ।

आजको आधुनिक समाजमा पनि त्यागको मूल्य अत्यन्त प्रासंगिक छ। अत्यधिक भौतिकवाद, व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धा र आत्मकेन्द्रित व्यवहारले सामाजिक मूल्य र व्यक्तिगत सन्तोष दुवैमा कमी ल्याउँछ। यदि हामीलाई स्थायी शान्ति र सन्तोष प्राप्त गर्न छ भने, धर्म, सामाजिक उत्तरदायित्व र आत्मबोधमा आधारित त्याग अभ्यास गर्न आवश्यक छ।

हिन्दू मिथक, उपनिषद् र भगवद्गीता अनुसार त्याग जीवनको मार्गदर्शन, सामाजिक मूल्य संरक्षण र आत्मिक सन्तोषको मुख्य आधार हो। राजा हरिश्चन्द्र, भगवान् राम, द्रौपदी र अर्जुन जस्ता पात्रहरूले देखाएझैं, त्यागले मानवलाई सामाजिक उत्तरदायित्व र व्यक्तिगत शान्तिमा उन्मुख गर्छ। यदि हामीले व्यक्तिगत स्वार्थ र भौतिक मोह त्यागेर उच्च मूल्य र धर्मको मार्ग अपनायौं भने, समाज र व्यक्ति दुवै समृद्धि, शान्ति र सन्तोषको अनुभूति गर्न सक्छन्।

त्यसैले, व्यक्तिगत सन्तोष र सामाजिक मूल्यको सुनिश्चितता त्यागमार्फत मात्र सम्भव छ। यो त्याग आन्तरिक जागरूकता, सामाजिक उत्तरदायित्व र आध्यात्मिक चेतनाको सन्तुलन हो—जसले मानव जीवनलाई पूर्णता, शान्ति र समृद्धिको मार्गमा डोर्याउँछ।

महात्मा गान्धीको जीवन त्यागको अनुपम प्रतिबिम्ब हो। उनले व्यक्तिगत सुख र विलासिता त्यागेर राष्ट्र र जनताको सेवामा आफूलाई समर्पित गरे। त्यागको यस उच्चतम अभ्यासले उनलाई विश्वभर सम्मानित र शान्तिको प्रतीक बनायो। त्याग केवल भौतिक वस्तुहरूको छोडाइ मात्र होइन; यो मनको शुद्धिकरण हो, अहंकार, लोभ र स्वार्थको निराकरण हो। जहाँ त्याग हुन्छ, त्यहाँ शान्ति स्थायी हुन्छ। अहंकार र आत्मकेन्द्रित विचारले भरिएको मन कहिल्यै शान्त रहँदैन।

परिवार र समाजमा त्यागले सद्भाव र सहिष्णुता जन्माउँछ। परिवारमा सानो त्यागले कलह मेलमिलापमा परिणत गर्छ भने राष्ट्रमा त्यागले नेतृत्वलाई जनहितमा केन्द्रित बनाउँछ। यसैले त्यागले व्यक्तिमा आत्मिक सन्तोष र मानसिक स्थिरता ल्याउँछ, जीवनका संघर्षलाई सहज र अर्थपूर्ण बनाउँछ। धार्मिक ग्रन्थहरूमा त्यागको महत्त्व अत्यन्तै उच्च छ। श्री शंकराचार्यले स्पष्ट रूपमा उपदेश दिएका छन्—“नित्य कर्मसु संग फल त्याग”। अर्थात्, कर्मको फलमा आसक्ति त्यागेर मात्र कर्मको सच्चा मूल्य प्राप्त हुन्छ।

हिन्दू मिथक र महाकाव्यहरूले त्यागको महानता उजागर गरेका छन्। भगवान रामले राजपाट त्यागेर वनवास स्वीकार गरे, जसले उनलाई मर्यादा पुरुषोत्तम बनायो। अर्जुनले महाभारत युद्धमा स्वयं र सेनाको मोह त्यागेर धर्मको मार्ग अपनाए। सिद्धार्थ राजकुमारले संसारिक मोह त्यागेर तपस्या गरे र बुद्धत्व प्राप्त गरे। यी उदाहरणहरूले प्रमाणित गर्छन् कि त्यागले मात्र मानवलाई उच्चतम आध्यात्मिक र सामाजिक स्थानमा पुर्‍याउन सक्छ।

व्यक्तिगत जीवनमा पनि त्याग अपरिहार्य छ। स्वास्थ्यका लागि अस्वास्थ्यकर बानी, शिक्षा र करियरका लागि समय र मनोरञ्जन त्याग्नुपर्छ। सम्बन्धमा त्यागले प्रेम, मित्रता र पारिवारिक समन्वय बलियो बनाउँछ। समाजमा त्यागले न्याय, समानता र सद्भाव कायम गर्छ। जब व्यक्तिहरू स्वार्थ त्यागेर सामाजिक हितमा काम गर्छन्, तब द्वन्द्व घट्छ र सहिष्णुता बढ्छ।

आजको उपभोगवादी समाजमा त्यागको कमी देखिन्छ। मानिसहरू केवल आफ्नै स्वार्थमा केन्द्रित छन्, जसले सामाजिक विघटन र अशान्ति निम्त्याएको छ। त्यागले मात्र द्वन्द्व समाप्त गर्छ, सहिष्णुता, करुणा र सहकार्यको वातावरण सिर्जना गर्छ। जहाँ व्यक्तिहरू स्वार्थ त्यागेर निस्वार्थ भावले व्यवहार गर्छन्, त्यहाँ शान्ति, मेलमिलाप र सद्भावको स्थायीत्व रहन्छ।

त्याग केवल कर्मको फल, अधिकार वा सम्पत्ति छोड्नु मात्र होइन, यो भावनात्मक, मानसिक र आध्यात्मिक स्तरमा छुटकारा पाउनु हो। जब मानिस आफ्नो अहंकार, ईर्ष्या र लोभ त्याग्छ, तब उसको मन हल्का, मुक्त र सन्तुलित हुन्छ। त्यागले आत्मिक विकासको मार्ग खोल्छ, व्यक्तिलाई दयालु, समझदार र सहिष्णु बनाउँछ। यस्तै मनले तनाव र द्वन्द्वबाट मुक्ति पाउँछ र शान्तिको अनुभूति गर्दछ।

त्यसैले, त्याग केवल व्यक्तिगत शान्तिको साधन होइन, यो सामाजिक र आध्यात्मिक समग्र शान्तिको आधार हो। जहाँ त्याग हुन्छ, त्यहाँ जीवनले सार्थकता पाउँछ; जहाँ स्वार्थ, अहंकार र लोभ छ, त्यहाँ शान्ति र समृद्धि कहिल्यै स्थायी हुँदैन। त्याग नै साँचो शान्तिको स्रोत हो—व्यक्तिगतदेखि राष्ट्रिय स्तरसम्म जीवनलाई उज्यालो बनाउने आधार।