जनतासँग प्रत्यक्षरुपमा जोडिएका मालपोत, यातायात जस्ता कार्यालयहरुमा घुसररिसवत लेनदेनको आरोप लोकश्रुति नै भइसकेको छ।नमूनाको लागि यस प्रकृतिका केहि कार्यालयहरुमा ट्रेड युनियनका सक्रिय अगुवा राष्ट्रसेवकहरुको टिम वनाइ घुस र रिसवत लेनदेन र ढिला सुस्तीको आरोपवाट मुक्त हुने गरी सेवा प्रवाह गरेर देखाउन सकिन्छ ।
विषय प्रवेश
नागरिक ईच्छा र आवश्यकताको परिपुरण गर्न राज्यको उत्पत्ति भएको मानिन्छ । राज्यको उद्देश्यहरुको व्यवहारमा गरेर देखाउने निर्विकल्प संयन्त्र सार्वजनिक प्रशासन हो । सार्वजनिक प्रशासन सुशासनको शर्तहरुरआचरणको अधिनमा परिचालित भयो भने राज्यको उद्घोषणहरु व्यवहारमा अनुवाद हुन्छन् । अन्यथा राज्यका उद्देश्यहरु र कर्तव्यहरु नागरिक जीवनमा महसुस गर्न असम्भव हुनेछ । ट्रेड युनियन सार्वजनिक प्रशासनसँगै अन्तरनिहित रहेको हुन्छ । जहाँ व्यवस्थापन तह बाहेकका ठूलो सङ्ख्यामा जनशक्ति आवद्ध भएको हुन्छ । सो जनशक्तिको प्रतिनिधित्त्व गर्दै सुशासनको लागि आवश्यक पृष्ठपोषण उपलब्ध गराउने र आफ्नो सदस्यहरु मार्फत् सार्वजनिक प्रशासनलाई सुशासनको बाटोमा हिँडाउन लागि आवश्यक योगदान गर्न सक्दछ ।
सार्वजनिक प्रशासन
public Administrations the action part of goverment the means by which the purpose and goal of government are realized caroson & Harris

Advertisement 1

सरकारद्वारा गरिने सम्पूर्ण क्रियाकलापहरुको समष्टिगत रुपलाई सार्वजनिक प्रशासन भनिन्छ । वा राज्यको उद्देश्य हाँसिल गर्नको लागि मानव संशाधन, वित्तीय श्रोत सामग्री, कार्यविधिको परिचालन गर्ने माध्यम वा संयन्त्र नै सार्वजिक प्रशासनको परिभाषाको रुपमा लिन सकिन्छ । यसलाई सामान्यीकरण गर्ने हो भने निजामती प्रशासन नै नेपालको सन्दर्भमा सार्वजनिक प्रशासनको मूल प्रवाह हो । सरकारको उद्देश्य प्राप्तिको लागि सार्वजनिक प्रशासन नै निर्विकल्प औजारको रुपमा रहेको हुन्छ । सरकारले वा राजनीतिले देखेको सपना वा अगाडि सारेको घोषणालाई व्यवहारमा रुपान्तरण गर्नको लागि सार्वजनिक प्रशासन साधन हो । सक्षम र हैसियत भएको सार्वजनिक प्रशासन भएन भने राज्यले अगाडि सारेका उद्देश्यहरु वा नागरिक जीवनमा गरेका प्रतिबद्धताहरु सफल हुँदैन । सार्वजनिक प्रशासन लोकप्रिय राज्य निर्माणको माइलस्टोनको रुपमा पनि लिन सकिन्छ । त्यसैले सार्वजनिक प्रशासनको अपेक्षित सबलीकरण विना जतिसुकै सुनौला सपना देखे पनि अमूर्त सपनामा नै निहित रहन्छ ।

सुशासन
सार्वजनिक प्रशासनलाई सुशासनको विशेषताहरुले निर्देश गर्न सकियो भने मात्रै सार्वजनिक प्रशासन उद्देश्यमूलकरसफल हुन सक्दछ । सुशासनको चर्चा गर्नुभन्दा अगाडि शासन भनेको के हो भनेर बुझ्नुपर्दछ ।
शासन (Governance)

Advertisement 2

governance means the process of decision making and process by which decisions are implemented ( or not implemented)

सार्वजनिक प्रशासनकोनिर्णय प्रक्रियालाई र निर्णयको कार्यान्वयनलाई प्रभावकारी बनाउनको लागि निम्नबमोजिमको तत्त्वहरु अपरिहार्य देखिन्छ । सो तत्त्वहरुको समीकरण नै सुशासन (Good governance) हो ।
१) कानुनको शासन ( Rule of law)
२) जवाफदेहिता ( Accounability)
३) पारदर्शिता ( Transprancy)
४)उत्तरदायी ( Responsive )
५) प्रभावकारी ( Effective and Efficient )
६) समान र समावेशी ( Equitable and inclusive )
source UNDP,UNO
शासनलाई असल शासन बनाउनको लागि सुशासनका बमोजिम तत्त्वहरुको सङ्गठित योगदान रहन्छ । सार्वजनिक प्रशासन जन अपेक्षित हुनको लागि सुशासन अनिवार्य शर्त हो । सार्वजनिक प्रशासनमा सुशासनको सघन महत्त्वलाई उजागर गर्दै २०६१ साल देखि भदौ २२ गते मनाउन सुरु गरिएको निजामती सेवा दिवसको धेरै नाराहरुमा सुशासनको प्रतिबद्धता गरिएको छ।आजसम्म मनाइएको १७ वटा निजामती सेवा दिवसमध्ये ८ वटा दिवसका नारामा प्रत्यक्ष सुशासन जोडिएको छ ।
२०६१ सालको नारा
सुशासन र प्रदान गरिने सेवाको प्रभावकारिता
२०६८सालको नारा
जनताको सम्मान र सेवास्सुशासनको टेवा
२०६९ सालको नारा
जनमुखी प्रशासन अनुशासन र सुशासन
२०७० सालको नारा
सुशासन र सदाचारस्निजामती सेवाको आधार
२०७३ सालको नारा
सेवा मैत्री प्रशासन : संघीयतामा सुशासन
२०७५ सालको नारा
नतिजामुखी प्रशासन समृद्धी र सुशासन
२०७६ सालको नारा
सक्षम निजामती प्रशासन :विकास समृद्धी र सुशासन
२०७७ सालको नारा
स्वच्छ र सक्षम निजामती प्रशासन : समृद्धी र सुशासन

प्रस्तुत नाराहरुमा सुशासन भन्ने शब्दले प्राप्त गरेको महत्त्वकोआधारमा भन्न सकिन्छ नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा धेरै ठूलो महत्त्वको साथ सुशासनको सबाल रहेको छ । सुशासन सार्वजनिक प्रशासनलाई प्रभावकारी बनाउनको लागि अनिवार्य शर्त मात्रै नभएर साध्यको रुपमा समेत ग्राह्य भएको हुन्छ ।
ट्रेड युनियन
सार्वजनिक प्रशासनको संरचनाभित्र ट्रेड युनियन महत्त्वपूर्ण अङ्गको रुपमा रहेको हुन्छ । मूलतः ट्रेड युनियन भन्नाले सामाजिक आन्दोलनकै रुपमा श्रमिकहरुद्वारा आफ्नो हक अधिकार, पेशागत उन्नतिको,सामाजिक उन्नतिको लागि गठित स्वतन्त्र प्रकृतिको संगठन हो । एक तथ्याङ्कका अनुसार नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा करिब ६.४२% व्यवस्थापन तहमा भएका बाहेक करिब ९३.५८% संङ्ख्यामा सदस्यहरु आवद्ध छन् । ट्रेड युनियनका आफ्नो सदस्यहरुको भावनामा स्थापित भएका हुन्छन् र आव्हान गर्दा ठूलो उत्प्रेरणा र भरोसाका साथ परिचालित हुन्छन् । ट्रेड युनियन आन्दोलनले अगाडि सारेका मागहरु पनि सुशासनको अभावमा पुरा हुन सक्दैन । त्यसैले ट्रेड युनियन आन्दोलन र सुशासनको आपसमा अन्योन्याश्रित सम्बन्ध हुन्छ ।
१) निर्णय प्रकृयामा ट्रेड युनियनको भूमिका
ट्रेड युनियन भनेको प्रतिनिधिमूलक प्रणाली हो । नीति निर्माण तहमा पनि ट्रेड युनियनको प्रतिनिधित्त्व हुन्छ । ट्रेड युनियनका सदस्यहरु देशको विभिन्न ठाउँमा छरिएर रहेको प्रशासनिक संयन्त्रमा संलग्न भएका व्यक्तिहरुको संलग्नता हुन्छ ।तसर्थ मैदानबाटरकार्यक्षेत्रबाटनीति निर्माणमा पृष्ठपोषण दिएर वस्तुपरक र आवश्यकतामा आधारित निर्णय गराउनको लागि योगदान दिन सक्छ ।जनतासँग प्रत्यक्ष रुपमा ट्रेड युनियनका सदस्यहरुको सम्बन्ध रहने भएकोले सेवा लिने सवालमा जनताबाट भएको गुनासोलाई नीति निर्माणको तहमा प्रवेश गराउन सकिन्छ । सुशासनको पहिलो चरण भनेको सहि निर्णय लिनु हो ।जस्तै सरकारी पोशाकको अभावमा कर्मचारी र गैर कर्मचारी को हुन् भनेर जनताहरु अन्यौलमा पर्थे । अहिले जनतालाई सरकारी कर्मचारी चिन्न पोशाक व्यवस्थापनले सहज भएको छ । पोशाक चाहिन्छ भनेर सरकारलाई सुझाव दिने, माग गर्ने ट्रेड युनियनहरु नै हुन् ।
२) निर्णय कार्यान्वयनमा ट्रेड युनियनको भूमिका
सरकारी निर्णय वा सार्वजनिक प्रशासनको निर्णय कार्यान्वयन गर्ने सवालमा ट्रेड युनियनका सदस्यहरुको निर्णायक हात हुन्छ । जनताको घरदैलोमा सार्वजनिक प्रशासनको निर्णयलाई प्रवाह गर्ने काम ट्रेड युनियनका सदस्यहरुको सहभागिता हुन्छ । सुशासनको लागि असल निर्णय एउटा प्रक्रिया हो भने यसको निर्णायक मोड भनेको निर्णयको प्रभावकारी कार्यान्वयनको हो । आफ्ना सदस्यहरुको बीचमा भावनात्मक सम्बन्ध अन्तरनिहित हुनेभएकोले ट्रेड युनियनले आफ्नो सदस्यहरुलाई अपिल गर्दा ड्युटी गरेको रुपमा मात्रै सिमित नभई काममा सिनर्जी उत्पन्न हुन्छ । फलतः चेन अफ कमाण्डको नाममा मोनोटोनस (monotonous))भएको प्रशासनिक संरचनालाई गुणात्मक रुपमा अगाडि बढाउन सकिन्छ ।

३) सदस्यहरुले ट्रेड युनियनबाट संरक्षणको अपेक्षा गर्नु
कार्यक्षेत्रमा खटिएका श्रमिक राष्ट्रसेवकहरु हृदयदेखि काममा दत्तचित्त हुनको लागि आफ्नो पेसाको सुरक्षा पहिलो शर्त हो । ट्रेड युनियनको कारणले गर्दा पेशाकर्मीहरु आश्वस्त हुने, व्यवस्थापन पक्षले कुनै धोका दिएको स्थितिमा ट्रेड युनियनको कारणले आफू सुरक्षित भइन्छ भनेर काममा लगाव राख्ने स्थिति रहन्छ । कार्यान्वयन तहमा भएका कर्मचारीहरु हृदयदेखि सक्रिय हुँदा सुशासनको लागि मार्गप्रशस्तहुनमा योगदान पुग्दछ । सुरक्षित नभएको श्रमिक पेशाकर्मीहरुले सुशासनमा यथेष्ट योगदान गर्न सम्भव हुँदैन । ट्रेड युनियन आन्दोलनलाई कर्मचारीहरुको सन्तुष्टिको एक महत्त्वपूर्ण कारकको रुपमा पनि अर्थ्याइन्छ । सुशासनको परिकल्पना लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली भएको राज्यमा मात्र गर्न सकिन्छ । यसर्थ लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीमा संगठित हुने अधिकारको सुनिश्चिता गरिन्छ ।
४) ट्रेड युनियन सामाजिक अभियान भएकोले सामाजिक परीक्षण हुने
ट्रेड युनियन आन्दोलन सानो चौघेरोमा मात्र सीमित रहँदैन । यो सामाजिक अभियान पनि भएकोले समाजमा यसको परीक्षण हुन्छ । उसले सम्पादन गर्ने कामको आधारमा समाजमा ग्राह्य हुने वा नहुने भन्ने हुन्छ । समाजलाई फाइदा पुग्ने काम नगरेसम्म समाजले स्वीकार गर्दैन र समाजले अस्वीकार गर्दा लोकतान्त्रिक समाजमा त्यस्तो सामाजिक संस्थाहरुको अस्तित्व धरापमा पर्दछ । ट्रेड युनियन आन्दोलनले आफ्नो अस्तित्त्वको लागि नै भए पनि लोकप्रिय कदम चाल्नुपर्ने अपरिहार्यता हुन्छ । समाजमा लोकप्रियताको लागि सुशासनको सम्बर्द्धनमा ठोस योगदान पुर्‍याउनु पर्ने हुन्छ । सामाजिक परीक्षणको लागि नै ट्रेड युनियनहरुले क्षतिपूर्ति सहितको सार्वजनिक सेवा प्रवाहको बहस र माग अगाडि सारिरहेको छ
५) हस्तक्षेपको इन्कार गर्न सकिने
सार्वजनिक सेवा प्रवाहको सन्दर्भमा अनावश्यक राजनीतिक वा अन्य प्रकारको हस्तक्षेप भयो भने गैर कानुनी वा सुशासनको मान्यता विपरीतको आदेश इन्कार गर्न सकिन्छ । व्यक्ति एक्लैले यस्तो इन्कारीको सम्भावना हुँदैन। ट्रेड युनियनमा सामूहिकताको भावना उच्च हुने भएकोले यसै वलको माध्यमबाट नाजायज हस्तक्षेप इन्कार गर्न सकिन्छ । धेरै गैर कानुनी हस्तक्षेपका उदाहरणहरु सार्वजनिक प्रशासनिक क्षेत्रमा छन् । यस्तो हस्तक्षेप सुशासनका लागि ठूलो व्यवधानको रुपमा रहेको हुन्छ ।
६) ट्रेड युनियनद्वार नमूना (मोडेल) काम गरेर देखाउन सकिने।
जनतासँग प्रत्यक्षरुपमा जोडिएका मालपोत, यातायात जस्ता कार्यालयहरुमा घुस लेनदेनको आरोप लोकश्रुति नै भइसकेको छ।नमूनाको लागि यस प्रकृतिका केहि कार्यालयहरुमा ट्रेड युनियनका सक्रिय अगुवा राष्ट्रसेवकहरुको टिम वनाइ घुस लेनदेन र ढिला सुस्तीको आरोपवाट मुक्त हुने गरी सेवा प्रवाह गरेर देखाउन सकिन्छ ।
निष्कर्ष
लोकतान्त्रिक राज्यमा प्रभावकारी सार्वजनिक प्रशासनको अनिवार्यता हुन्छ । प्रभावकारी सार्वजनिक प्रशासनको कुन्जी र उत्प्रेरकको आधार भनेको सुशासन हो।सुशासनको अभावमा सार्वजनिक प्रशासनलेजनकल्याणको काम गर्न सक्दैन ।सार्वजनिक प्रशासनले जनकल्यणको काम गर्न सकेन भने लोकतान्त्रिक राज्यप्रणाली माथि प्रश्न उठ्छ । सार्वजनिक प्रशासन भित्र नै ट्रेड युनियनहरु पनि अस्तित्वमा रहेको हुन्छ । ट्रेड युनियनहरु सामूहिक भावना र सामूहिक उद्देश्यमा आधारित रहेर सञ्चालित भएको हुन्छ । ट्रेड युनियनको मूल उद्देश्य आफ्ना सदस्यहरुको सन्तुष्टिकोरउत्प्रेरणाको स्तर माथि उठाउँदै सामाजिक परीक्षणमा खरो उत्रिने हो । ट्रेड युनियन आन्दोलनको मात्रै हैन श्रमिकरपेशाकर्मीहरुको सुरक्षा र गुनाशा व्यवस्थापनमा सहजिकरण गर्दै राष्ट्रसेवकहरुलाई उत्प्रेरित वनाउनमा भूमिका खेल्ने एक महत्त्वपूर्ण पक्ष पनि हो । व्यवस्थापनशास्त्रको सिद्धान्तको दृष्टिकोणमा
((Frederick Herzberg,Motivation hygiene factor theory) )उत्प्रेरित कर्मचारीले मात्रै सेवाग्राहीलाई बनाउन सक्ने भएकोले सार्वजनिक प्रशासन, सुशासन र ट्रेड युनियन सग्लो संरचनाको रुपमा ग्राह्य हुनुपर्दछ। किनकी व्यवस्थापनको व्यकरणमा कार्यसम्पादन (Job performance)=f(Ability*motivation)  उल्लेख छ ।