परिचय
सञ्चालनको प्रभावकारिता, वित्तीय प्रतिवेदनको विश्वसनीयता, ऐन, नियमको परिपालना तथा आन्तरिक रुपमा सुशासन कायम गर्ने सम्बन्धमा व्यवस्थापनलाई व्यावहारिक वनाउन अवलम्वन गरिएको संयन्त्रलाई आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली भनिन्छ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली संगठनका यी उद्देश्यहरू प्राप्तिमा सहयोग पु–याउने एउटा असल संवाहक हो। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली प्रभापकार िहुन नसक्दा समग्र संगठनले गतिशीलता प्राप्त गर्न सकेको छैन। यस प्रतिको बुझाई र दृष्टिकोणमा एकरुपता कायम गर्दै यसको प्रभावकारीता अभिबृद्धि गर्नु आवश्यक छ।

Advertisement 1

आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको परिचय
आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली व्यवस्थापनले तयार गरी लागु गरेको यस्तो शासकीय प्रक्रिया हो जसले सञ्चालनको प्रभावकारिता, वित्तीय प्रतिवेदनको विश्वसनीयता ,ऐन, नियमको परिपालना तथा आन्तरिक रुपमा सुशासन कायम गर्ने सम्बन्धमा व्यवस्थापनलाई व्यावहारिक आश्वासन दिन्छ। यो व्यवस्थापनद्वारा संस्थाको उद्देश्य प्राप्तिका लागि अँगालिने सांगठनिक योजना र कार्यविधि हो। आन्तरिक सम्पत्तिको संरक्षणको उपाय अपनाउने, कर्मचारी एवम् स्रोतसाधनको अधिकतम परिचालन र निरीक्षण एवम् अनुगमन गर्ने, नियमित कार्यालय बैठक गरी गुनासाको संकलन र सम्बोधन एवम् समाधान गर्ने कार्यहरू आन्तरिक नियन्त्रणभित्र पर्छन्। कानुनद्वारा निर्धारित प्रक्रिया पालना भए–नभएको सम्वन्धमा तालुक कार्यालयबाट निरन्तर रूपमा गरिने सुपरीवेक्षण अनुगमन नै आन्तरिक नियन्त्रण हो। कुनै पनि सङ्कठनको कार्य सम्पादनलाई थप कुशल र प्रभावकारी बनाउन कार्यरत जनशक्तिको सहभागितामा तयार पारिएको पद्दति हो। उद्देश्य प्राप्तिका लागि रहन सक्ने जोखिमको पहिचान गरी जोखिम व्यवस्थापन हुने गरी नियन्त्रणको वातावरण तयार गर्दै निरोधात्मक वा उपचारात्मक उपाय अवलम्बन गर्न यस्तो पद्दती उपयोग हुने गर्दछ। यो निरन्तर चल्ने र स्वचालित हुनु पर्दछ। निकायको कार्यमा मितव्ययिता कार्यदक्षता प्रभावकारिता विश्वसनीयता बृद्धि गरी अपेक्षित नतिजा हासिल गर्न आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली आवश्यक रहेको छ।

आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको उपादेयता
राज्यको हरेक संयन्त्रलाई जनमुखी बनाई जनताको आवश्यकता अनुसार सेवा प्रवाह गर्नु तथा राज्य प्रणालीमा सरोकारवालाको सक्रिय एवं सार्थक सहभागिता गराई राज्यले नागरिकलाई उपलब्ध गराउनु पर्ने सेवाहरू छिटो छरितो ,मितव्ययी,सरल एवं न्यायिक रूपमा उपलब्ध गराई आमनागरिकलाई शासनको सुखद अनुभूति दिलाउने प्रक्रिया सुशासन हो। जनमुखी शासन प्रणाली, सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा प्रभावकारिता, पारदर्शिता, नागरिकका न्यूनतम अधिकारको प्रत्याभूति, कानुनी राज्य, जवाफदेहिता, शान्ति सुव्यवस्था कायम गर्न आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीले महत्वपुर्ण भुमिका खेल्दछ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीेको सही प्रयोगले आर्थिक तथा भौतिक समृद्धि र सामाजिक प्रगतिमार्फत सामाजिक एकीकरणमा समेत योगदान दिने काम गर्दछ। जनसहभागिता, पूर्वानुमान योग्यता, जवाफदेहिता र पारदर्शिता सुशासनका चार आधार स्तम्भ हुन्। सुशासनले शासन प्रणालीमा जनताको अपनत्व कायम गर्न सहयोग पुग्दछ। सुशासन एउटा सकारात्मक अवधारणा हो। सुशासनले प्रक्रियामा वैधानिक पूर्णता र परिणाममा शीघ्रताको परिकल्पना गरेको हुन्छ। यसले समग्र शासन प्रणालीमा शुद्धताको परिकल्पना गरेको हुन्छ र यस्तो शुद्धताको परीक्षण कानुनी संरचना, तोकिएका सूचकहरूको मूल्याङ्कन गर्ने प्रक्रिया र संस्थागत संरचनाको क्रियाशीलताबाट हुने गर्दछ। यो सुशासन मापनको मूर्त पक्ष हो। सङ्कठनको कार्य प्रणालीलाई सुशासनका मापनयोग्य सूचकहरू तयार गरी निश्चित मापदण्डको सीमाभन्दा तल झर्न नदिने गरी तयार गरिने प्रणाली आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली हो। कुनै पनि सङ्कठन कति प्रभावकारी र दक्षताका साथ सञ्चालन हुँदै छ भन्ने कुरा संगठनको आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली कस्तो छ, कति प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयनमा आएको छ भन्ने विषयले निर्धारण गर्छ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीका पाँच वटा अवयव रहेका छन्। यसमा नियन्त्रणको वातावरण, जोखिम क्षेत्रको पहिचान, नियन्त्रणको क्रियाकलाप, सूचनाको आदान प्रदान, अनुगमन तथा मूल्याङ्कन रहेका छन्। यी अवयवहरू एक अर्कामा अन्तरनिर्भर छन् र कुनै एक अवयवको प्रभावकारिताको असर अन्य अवयवमा पर्ने गर्दछ। नीति निर्माता, व्यवस्थापक र कर्मचारीले यी अनुसरण र पालन गरेमा मात्र आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली प्रभावकारी र नतिजामुखी हुन्छ। आन्तरिक जाँच तथा नियन्त्रणलाई बढी प्रभावकारी बनाउन सकेमा कर्मचारीको कार्यदक्षतामा वृद्धि हुन्छ र व्यवसायको लागतमा कमी आउँछ। त्यसैले आन्तरिक जाँच र नियन्त्रणलाई प्रभावकारी बनाउनको लागी कर्मचारीबीच स्पष्ट कार्य विभाजन हुनुपर्छ। विशिष्टीकरण र विस्तृतीकरण पद्धतिको विकास गर्नुपर्छ। अधिकार तथा कर्तव्यको निर्धारणका साथै नियमित कार्यहरूको सुपरिवेक्षण तथा अनुगमन गर्नुपर्छ। नियमित कार्य परिवर्तन, तालीमको व्यवस्था, लेखा नियन्त्रण पद्धतिको कार्यान्वयन तथा विकास र कर्मचारी उत्प्रेरणा जस्ता कार्य पनि अनिवार्य रूपमा गर्नुपर्छ।

Advertisement 2

नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको महत्वलाई दृष्टिगत गर्दै यसलाई कार्यान्वयनमा ल्याउने प्रयासहरू भएका छन्। प्रचलित नियम र कानुनहरूको पालना गराउन, कार्य सम्पादनमा मितव्यियता, कार्यदक्षता र प्रभावकारिता हासिल गर्न,जनता प्रति उत्तरदायी भई जबाफदेहिता वहन गर्न,नैतिक, आर्थिक, कुशल र प्रभावकारी कार्यसञ्चालन प्रणाली स्थापना गर्नका लागि,सम्भावित जोखिम र त्रुटिहरू नियन्त्रण गर्न,श्रोत तथा साधनहरूको हानि नोक्सानी, दुरुपयोग र क्षति हुनबाट जोगाउन, वित्तीय प्रतिवेदको आश्वसथता र विश्वसनीयता बढाउन,लेखापरीक्षण प्रणालीलाई सरल र सहज बनाउन आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली आवश्यक छ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीले आर्थिक र व्यवस्थापकीय स्वअनुशासन कायम गर्नमा सहयोग गर्ने हुँदा सबै सार्वजनिक निकायमा यसको प्रयोग अपरिहार्य देखिन्छ।

आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीका तत्वहरु
आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको पहिलो अवयव नियन्त्रणको वातावरण हो। नियन्त्रणको वातावरणलाई आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको सबै अवयवको मुख्य आधारको रूपमा लिइन्छ। यसले संगठनको संरचना, कार्यप्रक्रिया, कार्यस्तर र अनुशासनको पक्षलाई समेट्छ। नियन्त्रणको वातावरणले हुन सक्ने सम्भावित कमजोरी वा त्रुटि रोक्नमा सहयोग गर्दछ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको दोस्रो अवयव जोखिमको वातावरण हो। सङ्कठनमा जोखिम कुनै पनि अवस्थामा आउन सक्छ र यसले अपेक्षित नतिजा प्राप्तिमा असर पार्न सक्छ। नयाँ नेतृत्व र व्यवस्थापक नियुक्त हुँदा वा परिवर्तन हुँदा, नयाँ कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्दा, भिन्न प्रकारको वा जटिल कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्दा, नयाँ वस्तु वा सेवा प्रवाह गर्दा, सेवाग्राहीको माग वा बजारको माग परिवर्तन हुँदा, नयाँ नयाँ प्रविधिको विकास हुँदा, कामदार वा कर्मचारीमा असन्तुष्टि आएमा, नयाँ प्रणाली कार्यान्वयनमा ल्याउँदा, प्राकृतिक विपत्ति आएमा, कुनै परिस्थितिमा स्रोत साधनको अभाव भएमा, देशको आर्थिक संरचनामा परिवर्तन भएमा जस्ता परिस्थितिमा जोखिमको अवस्था आउँछ। यस्ता सम्भावित जोखिमको वातावरण कम गर्न व्यवस्थापनले जोखिमको पहिचान, विश्लेषण र व्यवस्थापन जस्ता तीन वटा काम गर्नु पर्छ। विश्लेषणले देखाएका उच्च जोखिम क्षेत्र, न्यून जोखिम क्षेत्रको पहिचान गर्नु पर्छ। यस्तो पहिचान पछि सोको व्यवस्थापन गर्ने उपायको खोजी र प्रयोग गर्नु पर्छ। त्यसैगरी आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको तेस्रो अवयव नियन्त्रणको क्रियाकलाप हो। नियन्त्रणको क्रियाकलाप भन्नाले सङ्कठनको लक्ष्य हासिल गर्न बनाइने नीति, प्रणाली र कार्यप्रक्रिया पर्छन्। नियन्त्रणको क्रियाकलाप सङ्कठनको सबै तहमा कार्यान्वयन गर्नु पर्छ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको चौथो अवयव सूचना र सञ्चार हो। सङ्कठनको योजना, नियन्त्रणको वातावरण, जोखिम क्षेत्रको पहिचान, नियन्त्रणको क्रियाकलाप तथा कार्यसम्पादनको अवस्थाबारे सङ्कठनसँग संवद्ध र आबद्ध सबैलाई समयमै विश्वसनीय, यथार्थ र ताजा सूचना प्रवाह गर्नु पर्छ। यसले सङ्कठनको लक्ष्य प्राप्त गर्न वा नतिजा हासिल गर्न सहज हुन्छ। कसको काम के हो, के कस्तो नतिजा, कहिले सम्म प्राप्त गर्नुपर्ने हो र लागत कति लाग्ने हो जस्ता महत्वपूर्ण सूचनाको जानकारी भयो भने कार्यसम्पादनमा सहज हुन्छ। यसबाट सुपरिवेक्षकलाई पनि कामको अनुगमन गर्न र सही किसिमले अगाडि बढाउन मद्दत पुग्छ। सङ्कठनको योजना, नीति, लक्ष्य वा प्राप्त गर्नुपर्ने नतिजा, संगठन संरचना, सेवा वा वस्तुको स्तर, काम कर्तव्य र जिम्मेवारी, कार्य सम्पादन प्रक्रिया, पालन गर्नुपर्ने आचरण अनुशासन, आवधिक भौतिक र वित्तीय प्रगतिको अवस्था, कार्यसम्पादन स्तर, आन्तरिक र बाह्य लेखापरीक्षण प्रतिवेदन, कार्यसम्पादन मूल्यांकनको नतिजालगायत अन्य महत्वपूर्ण विषयको बारेमा संगठनमा सबैलाई जानकारी गराउनुपर्छ। यसबाट लक्ष्य प्राप्त गर्न वा नतिजा हासिल गर्न सहज हुन्छ। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको पाँचौं तत्व अनुगमन र मूल्यांकन हो। संगठनमा आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली आवश्यकता अनुसार तर्जुमा गरियो गरिएन, सही किसिमले कार्यान्वयन भयो भएन र प्रभावकारी भयो भएन भन्ने विषयलाई अवलोकन गरिन्छ। यदि यी सबै पक्ष सशक्त, क्रियाशील र प्रभावकारी छन् भने आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली सही किसिमले तर्जुमा भएको रहेछ भन्ने देखिन्छ। अनुगमनसम्बन्धी काम व्यवस्थापक स्वयंमले, आन्तरिक लेखापरीक्षक वा यस्तै प्रकृतिको संगठनको सहयोग लिई गर्न सकिन्छ।

समग्रमा संगठनको लक्ष्य प्राप्तिमा कानुनद्वारा निर्धारित प्रक्रिया पालना भए–नभएको भनी तालुक कार्यालयबाट निरन्तर रूपमा गरिने सुपरिवेक्षण अनुगमन नै आन्तरिक नियन्त्रण हो। कुनै पनि संगठनको कार्य सम्पादनलाई थप कुशल र प्रभावकारी बनाउन कार्यरत जनशक्तिको सहभागितामा तयार पारिने पद्धति हो। उद्देश्य प्राप्तिका लागि रहन सक्ने जोखिमको पहिचान गरी जोखिम व्यवस्थापन हुने गरी नियन्त्रणको वातावरण तयार गर्दै निरोधात्मक वा उपचारात्मक उपाय अवलम्बन गर्न यस्तो पद्धति उपयोग हुने गर्दछ। प्रचलित कानुनले निर्धारण गरेको प्रक्रिया प्रत्येक कार्यालय तथा कर्मचारीहरूले परिपालना गर्ने र सोको परिपालना भयो वा भएन भनी तालुक कार्यालय वा माथिल्लो पदाधिकारी वा अधिकार प्राप्त अधिकारीबाट निरन्तर रूपमा गरिने निरीक्षण सुपरिवेक्षण तथा अनुगमन आन्तरिक नियन्त्रण हो। यो निरन्तर चल्ने र स्वचालित हुनु पर्दछ। निकायको कार्यमा मितव्ययिता, कार्यदक्षता, प्रभावकारिता, विश्वसनीयता वृद्धि गरी अपेक्षित नतिजा हासिल गर्न आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली आवश्यक छ। नेपालमा पनि सार्वजनिक निकायको कार्यमा मितव्ययिता, कार्यदक्षता, प्रभावकारिता र विश्वसनीयता कायम गर्न आर्थिक कार्यविधि तथा वित्तीय उत्तरदायित्व नियमावली, २०७७ र स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ को परिच्छेद १० (दफा ७८) मा कामको प्रकृति अनुसारको आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली तयार गरी कार्यान्वयन गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेको छ। त्यसै गरी सुशासन (व्यवस्थापन तथा सञ्चालन) ऐन, आर्थिक कार्यविधि तथा वित्तीय उत्तरदायित्व ऐन र आर्थिक कार्यविधि तथा वित्तीय उत्तरदायित्व नियमावली, सार्वजनिक खरिद ऐन र सार्वजनिक खरिद नियमावली, २०६४ लगायत अन्य क्षेत्रगत ऐन र नियमावलीमा आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीसम्बन्धी विषय समेटिएका छन्।

अन्त्यमा, आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली संगठनका उद्देश्य प्राप्तिमा सहयोग पु–याउने एउटा असल संवाहक हो। आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीले संगठनको लक्ष्य र उद्देश्य हासिल गर्न बनाइने नीति, योजना, कानुन, प्रक्रिया, जिम्मेवारी, व्यवहार जस्ता पक्षलाई समेट्छ।यसले संगठनलाई मितव्ययी दक्ष र प्रभावकारिताका साथ सञ्चालन गर्न, स्रोतसाधन तथा सम्पत्ति दुरुपयोग र हिनामिना हुनबाट बचाउन, संगठन भित्रबाट हुने सम्भावित कमी कमजोरीहरू र नियोजित तवरबाट हुने ठगी वा साधन स्रोतको दुरुपयोग पत्ता लगाउन र रोक्न, कानुन र नियम सङ्कत रूपमा संगठन सञ्चालन गर्न मद्दत गर्छ। यसर्थ आन्तरिक नियन्त्रण प्रणालीको मुख्य उद्देश्य संगठनको लक्ष्य प्राप्तिमा सहयोग गर्ने हो। सार्वजनिक निकायको कार्यप्रणालीमा सुधार र वित्तीय सुशासन कायम गर्ने महत्वपुर्ण अस्त्र आन्तरिक नियन्त्रण प्रणाली हो। यसको एउटै मन्त्र पारदर्शिता कायम गरी सुशासन अभिवृद्धि गर्नु नै हो। हरेक सार्वजनिक निकायले आफ्नो आन्तरिक नियन्त्रणको लागि कानुन र संयन्त्र बनाउनु पर्ने र लेखापरीक्षण गराउनु पर्दछ। जसले सार्वजनिक वित्तीय कारोबारलाई खुलस्त बनाइ उपलब्ध स्रोतको मितव्ययी, प्रभावकारी र कार्यदक्षता पूर्वक उपयोगमा जोड दिन्छ।

(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख हुन्)