जीवन दर्शन
मानव जीवनमा सम्बन्धहरू सामाजिक आवश्यकता मात्र होइन, आन्तरिक चेतना र नैतिक विकासको आधार पनि हुन्। सम्बन्धहरू सुदृढ र स्थायी तब मात्र रहन्छन्, जब तिनीहरू क्रोध र अहंकारको प्रभावमुक्त हुन्छन्। क्रोध र अहंकारले सम्बन्धको मौलिक सौन्दर्य नष्ट गर्छ। यो यथार्थलाई पुरातन मिथक, धर्मग्रन्थ र दार्शनिक शिक्षाहरूले बारम्बार प्रमाणित गरेका छन्।

Advertisement 1

हिन्दू धर्ममा महाभारत र रामायणका उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि अहंकार र क्रोधले मात्र नभई, नम्रता, क्षमा र आत्मनियन्त्रणले सम्बन्धको आधार मजबुत हुन्छ। रामायणमा रावणको कथा यसैको जीवित दृष्टान्त हो। रावणले अहंकार र क्रोधमा अडिएर सीतामाथि अत्याचार गर्‍यो। आफ्नो अहंकारको कारण उसले युद्ध, विनाश र अन्ततः आफ्नो मृत्युको सामना गर्नुपर्‍यो। यदि रावणले थोरै पनि नम्रता, समझदारी र आत्मनियन्त्रण अपनाएको भए, श्रीरामसँगको द्वन्द्व र सम्पूर्ण लंका विनाश टार्न सकिन्थ्यो।

त्यस्तै, महाभारतमा दुर्योधनको अहंकार र कुप्रबंधनले कौरव परिवारलाई नाशको दिशातर्फ ढाल्यो। द्रौपदीको वस्त्रहरणमा उनको क्रोध र अहंकारले न्याय र नैतिकता विरुद्ध युद्धको आगो बाल्यो। यसले स्पष्ट देखाउँछ कि व्यक्तिगत क्रोध र अहंकारले मात्र सम्बन्धलाई होइन, समाज र राष्ट्रकै संरचनालाई संकटमा पार्न सक्छ।

तर रामायण र महाभारतमा अरू पात्रहरूले देखाएका उदाहरणहरूले पनि देखाउँछन् कि अहंकार र क्रोधमुक्त सम्बन्ध सम्भव छ। लक्ष्मणको चरित्र यसका लागि उदाहरणीय छ। रामको महानता देख्दा उसमा एकैचोटी ईर्ष्या वा क्रोधको ठाउँ थिएन। बरु समर्पण, सेवा र श्रद्धा थियो। यसले लक्ष्मणलाई रामायणको उज्यालो चरित्र बनायो। युधिष्ठिरले महाभारतमा सत्य र धैर्यमा आधारित नेतृत्व गरेर सम्बन्धहरूलाई संरक्षण गर्न खोजे। उनी आफ्नो भाइहरूको क्रोधलाई बुझ्थे र त्यसमा अहंकार समेट्न दिँदैनथे।

मानव मनमा क्रोध प्रायः असुरक्षा, अपेक्षा र स्वार्थबाट उत्पन्न हुन्छ। जब हामी अरूको व्यवहार, विचार वा उपलब्धिलाई आफ्नो अपेक्षासँग तुलना गर्छौं, तब क्रोध र अहंकारको बीजारोपण हुन्छ। मिथकमा रावण र दुर्योधनको अहंकार यही प्रक्रियाबाट बलियो बनेको थियो। यिनको मनले सहिष्णुता र समझदारीलाई त्याग्यो, र सम्बन्धहरू विघटनतर्फ गए।

क्रोध र अहंकारको प्रभावमुक्त सम्बन्धका लागि आत्मनिरीक्षण, सहिष्णुता र संवाद अत्यन्त आवश्यक छन्। उपनिषद् भन्छ—“आत्मानं विद्धि”—आफ्नो आत्मालाई चिन्नुहोस्। जब व्यक्ति आफ्नै भावनालाई बुझ्छ, तब उसले क्रोधको मूल कारण पत्ता लगाउँछ। के यो क्रोध वास्तविक आवश्यकताबाट उत्पन्न भएको हो वा अहंकार, ईर्ष्या र स्वार्थको परिणाम हो भन्ने आत्मविश्लेषणले स्पष्ट हुन्छ।

भगवान श्रीकृष्णले गीता मार्गदर्शनमार्फत अर्जुनलाई यही सिकाएका थिए। युद्धको समयमा अर्जुन क्रोध र भयले ग्रसित थिए। तर कृष्णले उनलाई आत्मनियन्त्रण, धर्म र विवेकमार्फत अहंकार र क्रोधमुक्त दृष्टिकोण अपनाउन सिकाए। यसरी अर्जुनले व्यक्तिगत शान्ति पाएको मात्र होइन, पाण्डव–कौरव सम्बन्ध र युद्धको नैतिक संरचना बुझ्न सके।

क्रोधमुक्त सम्बन्धमा सकारात्मक भावनाको विकास पनि अत्यावश्यक हुन्छ। प्रेम, करुणा, समर्पण, मैत्री र समझदारीले मात्र सम्बन्धलाई स्थायी बनाउँछ। उदाहरणको लागि, महाभारतमा भीम र अर्जुनबीचको मित्रता, द्रौपदीको सहिष्णुता र युधिष्ठिरको धैर्यले देखाउँछ कि क्रोध र अहंकारमुक्त सम्बन्धले व्यक्तिगत जीवनसाथै सामाजिक संरचनामा पनि स्थायित्व ल्याउँछ।

सामाजिक सम्बन्धमा क्रोध र अहंकारको स्थान नहुँदा समझदारी, संवाद र सहयोगको महत्त्व बढ्छ। मिथकमा राजा हरिश्चन्द्रले आफ्नो सत्यनिष्ठा र अहंकारमुक्त व्यवहारको कारण राष्ट्र, परिवार र जनतासँगको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाए। उनले कुनै पनि निर्णयमा क्रोध वा स्वार्थलाई प्रवेश गर्न दिएनन्। यही दृष्टान्तले देखाउँछ कि अहंकारमुक्त सम्बन्धले व्यक्तिगत जीवनलाई होइन, सम्पूर्ण समुदायलाई उज्यालो दिन्छ।

क्रोधमुक्त सम्बन्धका लागि विनम्रता, सहनशीलता र आत्मसमर्पण अत्यावश्यक छन्। जब व्यक्ति आफ्नो अधिकार र अपेक्षालाई न्यून गर्दै अरूको भावना बुझ्छ, तब सम्बन्धहरू प्रगाढ र स्थायी हुन्छन्। मिथकमा भगवान राम, लक्ष्मण र हनुमानबीचको सम्बन्ध यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो। यहाँ क्रोध र अहंकारका कुनै अवरोध थिएनन्, सेवा, समर्पण र प्रेमले सम्बन्धलाई दृढ बनायो।

आजको आधुनिक समाजमा पनि यही शिक्षाहरू लागू हुन्छन्। व्यावसायिक, पारिवारिक वा सामाजिक सम्बन्धमा अहंकार र क्रोधले विघटन मात्र ल्याउँछ। तर समझदारी, संवाद र सकारात्मक भावनाले मात्र सम्बन्धलाई स्थायित्व र विश्वास प्रदान गर्छ। मनोवैज्ञानिक अनुसन्धानले पनि पुष्टि गरेको छ कि क्रोधमुक्त सम्बन्धमा व्यक्तिहरू मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक दृष्टिले अधिक सन्तुलित हुन्छन्।

क्रोध र अहंकारको टकरावबाट मुक्त सम्बन्ध सिद्धान्त वा मिथकको कुरा मात्र होइन, यो व्यवहारिक जीवनको वास्तविक आवश्यकता हो। रामायण, महाभारत, उपनिषद् र बौद्ध शिक्षाहरूले देखाउँछन् कि क्रोध र अहंकारको असरले सम्बन्ध विघटन हुन्छ, तर आत्मनिरीक्षण, सहिष्णुता, विनम्रता र समझदारीले सम्बन्धलाई उज्यालो बनाउँछ।जीवनका सबै सम्बन्ध—मित्रता, पारिवारिक बन्धन, सामाजिक सम्बन्ध—त्यति मात्र स्थायी हुन्छन्, जतिसम्म हामी क्रोध र अहंकारको अन्धकारबाट मुक्त भई आत्मबोध, करुणा र प्रेमको उज्यालोमा हिँड्छौं।

मानव जीवनमा सम्बन्ध केवल सामाजिक आवश्यकतामा सीमित छैनन्, यी सम्बन्धहरू हाम्रो आन्तरिक चेतना र भावनात्मक स्वास्थ्यको प्रतिबिम्ब हुन्। जब हामी क्रोध र अहंकारबाट मुक्त हुन्छौं, तब मात्र सम्बन्धहरू स्थायित्व, गहिराइ र सौन्दर्य प्राप्त गर्छन्। मानसिक र भावनात्मक दृष्टिले सन्तुलित व्यक्ति क्रोधमुक्त सम्बन्धको माध्यमबाट आफ्नो चेतनामा स्थिरता र सन्तुलन ल्याउन सक्षम हुन्छ। क्रोध र अहंकारले मात्र सम्बन्धलाई होइन, हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि चुनौती दिन्छ। जब व्यक्ति निरन्तर द्वन्द्व, तर्क, प्रतिस्पर्धा वा असन्तोषमा फँस्छ, तब मन अशान्त हुन्छ, भावनात्मक स्थिरता हराउँछ, र सामाजिक सम्बन्धहरू कमजोर हुन्छन्।

मिथक र धर्मग्रन्थहरूले यसलाई स्पष्ट देखाउँछन्। रामायणमा लक्ष्मणको चरित्रले देखाउँछ—जब क्रोध वा ईर्ष्याबाट मुक्त भएर प्रेम, समर्पण र सेवा अपनाइन्छ, तब सम्बन्ध उज्यालो र सन्तुलित हुन्छ। यस्तै, महाभारतमा युधिष्ठिरले आफ्नो धैर्य, सत्यनिष्ठा र भाइहरूको क्रोधलाई बुझ्ने क्षमता अपनाएर सम्बन्धलाई टाढा हुने द्वन्द्वबाट जोगाए। यसले प्रमाणित गर्छ कि क्रोधमुक्त सम्बन्धमा मात्र मानसिक शान्ति र भावनात्मक सन्तुलन सम्भव हुन्छ।

क्रोध र अहंकारमुक्त सम्बन्धले सामाजिक दृष्टिले पनि व्यक्तिलाई मजबुत बनाउँछ। जब हामी आफ्नो अहंकार र स्वार्थलाई भित्रै नियन्त्रण गर्न सक्छौं, तब हामी अरूको दृष्टिकोण बुझ्न सक्षम हुन्छौं, सहयोग र सहकार्यलाई प्राथमिकता दिन्छौं। मिथकमा भगवान राम, लक्ष्मण र हनुमानको सम्बन्ध यही दृष्टान्त हो—यहाँ क्रोध र अहंकारको कुनै अवरोध थिएन, केवल सेवा, समर्पण र समझदारीले सम्बन्धलाई स्थायित्व दिएको थियो। त्यसैले, यस्तो सम्बन्धमा व्यक्ति सामाजिक संरचनामा पनि अधिक सामंजस्यपूर्ण, विश्वासिलो र उत्तरदायी हुन्छ।

आजको आधुनिक जीवनमा, जहाँ तनाव, प्रतिस्पर्धा र दबाब उच्च छन्, क्रोधमुक्त सम्बन्ध मानिसलाई मानसिक स्वास्थ्यको सुरक्षा कवच जस्तै काम गर्छ। व्यक्तिले आफ्नो मन र भावनालाई नियन्त्रणमा राख्दा, नकारात्मक प्रतिक्रिया कम हुन्छ, निर्णय र व्यवहारमा स्पष्टता आउँछ, र परिवार तथा समाजमा सकारात्मक ऊर्जा फैलिन्छ। बौद्ध शिक्षामा यसलाई ‘चित्तशुद्धि’ भनिन्छ—मनको शान्ति र सन्तुलन मात्र क्रोधमुक्त सम्बन्धबाट सम्भव हुन्छ।

सारांशमा, क्रोधमुक्त सम्बन्ध मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक सन्तुलनको आधार हो। जहाँ क्रोध र अहंकार हराउँछ, त्यहाँ सम्बन्ध उज्यालो हुन्छ, चेतना स्थिर हुन्छ, र सामाजिक जीवनमा सामंजस्य र सहयोग जन्मन्छ। रामायण, महाभारत, उपनिषद् र बौद्ध शिक्षाहरूले यही सन्देश दिन्छन्—सच्चा प्रेम, मित्रता र समझदारी तब मात्र सम्भव हुन्छ, जब हामी आत्मबोध र करुणाबाट सम्बन्ध निर्माण गर्छौं, र यस प्रक्रियामा हाम्रो मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक स्वास्थ्य सुदृढ हुन्छ।

(उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)