नेपाली सेना र इतिहासको खोजी
पृष्ठभूमि
नेपालको इतिहास धेरै वर्ष पुरानो छ यसको आधुनिक वि.सं. १८०१ बाट पालनी भएको मानिन्छ। तुलना गर्दा पौराणिक मध्य र आधुनिक कालमध्ये पछिल्लो कालको इतिहासले धेरै विषयमा प्रकाश पारेको पाइन्छ। सैनिक इतिहासमा नेपाली सेनाले आफ्नो स्थापना वर्ष राजा पृथ्वीनारायण शाहको नेपाल एकीकरणको श्रीगणेश र नुवाकोटको विजययुद्ध वि.सं. १८०१ साललाई मान्दै आएको छ। नेपालका केही व्यक्ति पृथ्वीनारायण शाहले विस १८२५ मा कान्तिपुर विजय गरेको मानेर वर्तमानसम्म २४० वर्षको राजसंस्था नेपाली सेना भन्दै आएको छ आधुनिक नेपाली सेनाका जन्मदाता राजा पृथ्वीनारायण शाह नै हुन् । उनले शुरुमा कम्पनी सङ्गठन बढ़ा गरेका थिए। यद्यपि, वि.सं. १६१६ मा गोर्खा राज्यको स्थापनासँगै वर्तमान सेनाको कमिकता २०७८ सालमा ४६२ वर्ष पुगेको छ हाल गोर्खामा रहेको लिगलिगकोटका राजा द्रव्य शाहने भगीरथ पन्तलाई पहिलो सेनापति बनाई सेना खडा गरेका हुन् । त्यही सैनिक दलबाट नै वर्तमान सेना शुरु भएको हो यस तथ्यलाई पुष्टि गर्ने आधारहरू निम्नअनुसार छन् पहिलो वि.सं. १६१६ सालमा स्थापित लिगलिगकोट राज्यको विकासक्रम बृहत् नेपाल हो। त्यसैगरी मो राज्य स्थापना गर्ने उनै राजा द्रव्य शाहका सन्तानको निरन्तरता पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रसम्म हुन् भने राजा द्रव्य शाहले नियुक्त गरेका पहिलो सेनापति भगीरथ पन्तको मातहतमा खडा भएको सेनाको क्रमिकता वर्तमान सेना हो गोर्खा राज्यको लिगलिग कोटबाट शुरु भई गोर्खा, नुवाकोट, कान्तिपुर, टिष्टा नदीबाट कांगडा पुगेर बृहत् नेपाल बनेको हो त्यसैले पृथ्वीनारायण शाहको राज्यकालबाट मात्र सेना र गोर्खाको इतिहास शुरु गर्नु ऐतिहासिक भूल हुनेछ भन्ने लाग्छ । दोस्रो, नेपालको राजसंस्थाको वर्णन राजा द्रव्य शाहदेखि नरभूपाल शाहसम्म मध्यकालीन र राजा पृथ्वीनारायण शाहदेखि हालसम्मलाई आधुनिक नेपालको इतिहासको रूपमा वर्णन गरिएको छ यसर्थ नेपाली सेनाको इतिहास पनि उक्त दुवै कालमा रहेकोले वि.सं. १६१६ देखि नै उल्लेख गर्नुपर्ने ऐतिहासिक तथ्य प्रष्ट छ । इतिहास भन्ने कुरो प्रमाणको आधारमा तयार हुने भएकोले नेपाली सेनाको इतिहास वि.स. १६१६ बाट घटाएर १८०१ साल बनाई जड्गी अड्डा आफैले पनि १८५ वर्ष कान्छो बनाएमा पक्का पनि अन्याय हुनेछ ।
वि.सं. १६१६ देखि विसं १८०० सम्म सेनामा भारा प्रथा तथा घरधुरी मान्छे बोलाउने व्यवस्था थियो सेनाका कुनै पनि कम्पनी खडा भएका थिएनन् वि.सं १८१९ मा मकवानपुरगढीमा मुगल बादशाह अन्तर्गतका सेनापति मीरकासिमको फौजसँग लड़ी ती बैरीबाट खोसिएका हातहतियारबाट श्री श्रीनाथ, बर्जबाणी, पुरानो गोरख, कालीबक्सर सबुज कम्पनीलगायत पाँचवटा कम्पनी स्थापना भए र आधुनिक नेपालको सेनाको शुरुवात भयो । वर्जवाणी कम्पनीलाई हाल बर्दबहादुर भनेर नाम फेरिएको छ, त्यो सरासर गल्ती भएको सेनाका कम्पनीहरूले एकपटक नाम र निशान पाइसकेपछि कहिले पनि फेरिदैन सैनिक इतिहासमा अन्य कुनै पनि कम्पनीको नाम पछि गएर फेरिएको छैन । तसर्थ नेपाली सेनाको शुरुवात वि.सं. १६१६ लाई नमान्ने हो भने वि सं १८१९ र वि.सं १८०१ लाई चाहिँ मान्ने आधार के त ? तेस्रो, तिलगा, गोर्खाली सेना, नेपाली सेना, शाही सेना, शाही नेपाली सेना र पुनः नेपाली सेनाको नामबाट हर्कदै गएको यस संस्थालाई पृथ्वीनारायण शाहको पालामा नेपाली सेना भनिएको थिएन। पछि राजा त्रिभुवनको समयमा प्रधानमन्त्री श्री ३ चन्द्रको पहलमा मात्र गोर्खा सरकारको सट्टा नेपाल सरकार, गोर्खाली सेनाको सट्टा नेपाली सेना, राजालाई हिज हाइनेसको सट्टा हीज मेजेष्टि र प्रधानमन्त्रीलाई हिज एक्सिलेन्सी भन्न शुरु गरिएको हो । कुनै कुनै लेखमा श्री ३ जुद्धले गोर्खाली सेनाबाट नेपाली सेना नामकरण गरेको र कान्तिपुरलाई पनि नेपाल भनेको पाइन्छ तसर्थ कान्तिपुर १८२५ सालमा कब्जा भएपछि गोखा राज्य नेपाल भएको थियो भने त्यसपछि मात्र वर्तमान सेना नेपाली सेना भएको भन्ने व्यक्तिगत भनाइलाई जोड दिएर नेपालको गोर्खाली राजसंस्था तथा सेनाको इतिहासलाई समेत हाल आएर २४० वर्ष भन्न थालिएको छ जसमा कुनै ऐतिहासिक तुक रहेको छैन। विशाल नेपाल टुक्रिएर बाइसे चौबीसे र काठमाडौं उपत्यकाका तीनवटा राज्यसमेत खडा भएका थिए । यसर्थ कान्तिपुर राज्य पनि टुक्रिनुभन्दा पहिलाको विशाल नेपालकै एक टुक्रा थियो कान्तिपुर राज्य आफैँ नेपाल थिएन । काठमाडौं उपत्यकामा समेत भक्तपुर, ललितपुर र कान्तिपुर नामका राज्यहरू थिए भावनात्मक रूपले र नेपालको पुरानो राजधानी भएकोले मात्र काठमाडौँ उपत्यकालाई नेपाल भनिएको हो । तर, नेपाल भन्ने राज्य कहीं पनि थिएन । चौथो, गोर्खा राज्यको स्थापना र इतिहासलाई पन्छाएर नेपाल र नेपाली सेनाको इतिहास लेख्न सकिदैन । लिगलिग कोटबाट शुरु भई गोर्खा राज्य स्थापना भएको थियो र त्यही कुरालाई राष्ट्रिय इतिहासले मानेको हुनाले वि.सं. १६१६ मा नै नेपाली सेनाको स्थापना भएको हो । यद्यपि, हामीले वि.सं. १८०१ भन्दा पहिलाका करिब ५३ वटाजति स-साना राज्यमा विभक्त नेपालको सैनिक महत्त्वको इतिहास पनि लेख्नु जरूरी छ । हालसम्म प्राप्त इतिहासमा प्रायः गोर्खा राजवंश र तिनका मात्र बेलिविस्तार लगाएकोले नेपालको सैनिक इतिहास हाल पनि खण्डित छ भने हुन्छ । नम्जुङका राजकुमार द्रव्य शाह वि. सं. १६१६ भाद्र वदी, अष्टमी तिथि, रोहिणी नक्षत्र, बुधबारको दिन लिगलिग कोटका राजा भए । सोही मितिबाट राजा द्रव्य शाहले नारायण अर्याललाई राजगुरु, सर्वेश्वर खनाललाई राज रोहित, गणेश पाण्डेलाई प्रशासन हेर्ने मन्त्री, भगीरथ पन्तलाई सेनापति, केशव बोहोरालाई भूमि विभागको मुख तथा गंगाराम रानामगरलाई प्रधानन्यायाधीश (न्याय विभाग प्रमुख नियुक्त गरेका थिए। प्रशासन हेर्ने कजना, सेना हेर्ने एकजना, भूमिसम्बन्धी हेर्ने एकजना तथा न्याय हेर्ने एकजना गरी जम्मा चारजना काजी न्त्री को व्यवस्था भएको थियो जुन प्रथा पछिसम्म पनि रह्यो । त्यही मितिबाट सैनिक सङ्गठन खड़ा एकोले तिनै सेनाको विकासक्रम अहिलेको नेपाली सेना मान्नुपर्ने लेखकको अडान रहेको छ भने नेपाली नाको पहिलो सेनापति भगीरथ पन्त हुन् ।
उतिखेर सेना हेर्ने काजी अर्थात् सेनापतिलाई प्रधानसेनापतिको जिम्मेवारी दिइन्थ्यो । त्यसबेला लिगलिग कोट, उपल्लो फोट, तल्लो कोटलगायत थुप्रै साना भुरे राज्यलाई एकीकरण गरेर एउटै बनाउनुका साथै पहिलोपटक गोर्खा नामकरण गरी राजा द्रव्य शाहले गोर्खा राज्य स्थापना गरेका हुन् । बाइसे चौबीसे राज्य, काठमाडौँ उपत्यकाका तीनवटा मल्ल राज्य र तराईक्षेत्रमा रहेका तीनवटा सेन राज्यमध्ये सबैभन्दा कान्छो र गरीव राज्य गोर्खाको इतिहास विस १६१६ बाट शुरु हुन्छ । वर्तमान नेपाल, सेना र गोर्खा राजवंशको कमिकता त्यही वर्ष र स्थानबाट शुरु भएको तथ्य हो । विश्वको सैनिक इतिहासमा नेपाली सेनाको इतिहास धेरै जेठो छ भने यो नेपालीको गौरवको विषय हो । गोर्खा राज्यको इतिहास केलाउंदा र त्यसबखत संसारकै राज्यविस्तार गर्ने नीतिलाई विश्लेषण गर्दा गोर्खाले पनि वि.स. १६१६ देखि नै सैनिक प्रयोग गरी राज्य विस्तार गर्दै आएको छ । द्रव्य शाहका छोरा राजा पुरन्दर अर्थात् पूर्ण शाहले गोर्खा राज्यको विस्तार गरेका थिए भने उनका छोरा राजा राम शाहले उत्तरतर्फ तिब्बतको कुकरघाटसम्म सैनिक युद्ध गरेरै आफ्नो अधिकार जमाएका थिए । तत्कालीन कान्तिपुरका राजाको विरुद्ध पाटनका राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले सैन्य सहयोग माग्दा राजा राम शाहका छोरा राजा डम्बर शाह स्वयम् ठूलो फौजको नेतृत्व गरी काठमाडौं उपत्यका पुगेको तथ्य इतिहासले देखाएको छ । त्यसैगरी, राजा डम्बर शाहका नाति राजा रुद्र शाहको राज्यकाल वि.सं. १७२८ मा गोर्खा, पाटन र भक्तपुरको संयुक्त सेना भई मकवानपुरविरुद्ध लड्न गएको तथ्य पनि भेटिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहका पिता राजा नरभूपाल शाहले नुवाकोटमाथि असफल हमला गरेका थिए । उनको मृत्युपछि मात्र उनका छोरा पृथ्वीनारायण शाहले वि.सं. १८०१ मा नुवाकोट जिल्न सफल भएका हुन् । माथिका उदाहरणले राजा द्रव्य शाहदेखि नै नेपाली सेनाको क्रमिकता रहेको दरिलो प्रमाण पाइन्छ यसर्थ, वि.सं. १६१६ बाट नै वर्तमान नेपाली सेना राज्यविस्तार तथा नेपाल एकीकरण अभियानमा अविछिन्न लागिपरेको थियो पूर्वमा टिष्टा र पश्चिममा कांगडा पुगेर बृहत् नेपाल निर्माण गरेको सेनाले नै हो । वर्तमान नेपाली सेनाले पृथ्वीनारायण शाहको पालाको शुरुमा ‘तिलङ्गा’, नुवाकोट विजयपछि गोर्खाली सेना, चन्द्र शम्शेर राणा प्रधानमन्त्री भएको समयमा नेपाली सेना’ राजा महेन्द्रको पालामा ‘शाही सेना, राजा वीरेन्द्रको पालामा शाही नेपाली सेना र वि.सं. २०६३ पछि बनेको सरकारबाट पुनः नेपाली सेना’ को नाम पाई आफ्नो ४६२ वर्ष पार गरिसकेको छ अर्को कुरो, नेपालका राष्ट्रिय विभूतिहरू, प्रधानमन्त्रीहरू प्रधानसेनापतिहरूको छनौट तथा निक्यौल कसले र कुन आधारमा गरे भन्नेमा प्रष्ट हुन जरुरी छ तत्कालीन राजदरबारलाई बहसमा पार्ने र पहुँच हुने केही जात र व्यक्ति (प्राज्ञ समेत) को छनौटबाट निर्धारण भएको भन्ने बुझियो। इतिहास लेखनको शुरुवात त भयो, तर त्यसको सत्यता र आधारहरूको खोजी हुनु जरुरी छ । किनभने राजा पृथ्वीनारायण शाहले वि.सं. १८०० सालमै बिराज थापामगरलाई सेनापति काजी दिएर नुवाकोट कब्जा गर्न लगाए । उनले काममा ढिलो गरेपछि उनको कज्याइ खोसेर महेश्वर पन्तलाई सेनापति काजी बनाई नुवाकोटमाथि हमला गरियो त्यो हमला असफल भएपछि पृथ्वीनारायण शाहले वि. स. १८०१ को भाद्रतिर कालु पाण्डेलाई मूलकाजी बनाए वास्तवमा वि.सं. १८०१ मा सेना हेर्ने सेनापति काजी शिवरामसिंह बस्न्यात थिए पृथ्वीनारायण शाहले आफू र दुईजना भाइहरूको नेतृत्वमा नुवाकोटमाथि तीन तिरबाट हमला गरी विजय गरे । उनी आफैँले युद्धको सञ्चालन गरेका र आफै लडेका पनि थिए आधुनिक नेपालमा पृथ्वीनारायणको समयलाई मात्र समेट्ने हो भने वि.सं. १८०० मा बनेका काजी बिराज थापामगर पहिलो सेनापति हुन् । यदि, नियुक्तिले नै दिएको कमाण्डर-इन-चीफलाई आधार मान्ने हो भने भीमसेन थापा पहिलो प्रधानसेनापति हुन् ।
प्रकाशित :२०७९ जेष्ठ १३, शुक्रबार १८:५३
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
0%
like
0%
love
0%
haha
0%
wow
0%
sad
0%
