चार वटा चुनाव गर्दैमा देश टाट पल्टने स्थिती छ
दशक अघि नै नुवाकोटका रामलक्ष्मणले नेपालमै पहिलो पटक विद्युतीय भोटिङ मसिन बनाए । जस्को माध्यमबाट अहिलेसम्म ९७ वटा निर्वाचन सम्पन्न भइसकेका छन् तर हालै चितवनमा सम्पन्न एमालेको महाअधिवेशन विद्युतीय भोटिङ मसिनकै साहरामा भए पछि अहिले चर्चामा छ विद्युतीय भोटिङ मसिन । ८ करोड बढी खर्चेर विकास गरिएको यो मसिनले २८ प्रकारका चुनाव गराउन सक्ने रिमाल सुनाउँछन् । विज्ञान र प्रविधिकै क्षेत्रमा दत्तचित्त भएर लागेका रामलक्ष्मण आजभन्दा २० बर्ष अघि नुवाकोटको गाउँबाट राजधानी झरेका थिए अध्ययनका लागि । डेरा लिएर बस्थे,इनारबाट डोरी र बाल्टीले पानी तान्नुपर्दथ्यो त्यहाँ । अध्ययनकै क्रममा उनीहरुले अविष्कार गरे,पानी तान्ने मसिन । त्यसपछि कम्युनिटी होम साइरन, बस रुटको एप्स हुँदै भोटिङ मेसिनसम्म आइपुगेको छ उनीहरुको अविष्कार । यो मसिनलाई नेपालमा भन्दा पनि विदेशमा निर्यात गर्ने उनीहरुको उत्कट चाहना छ ।
Advertisement 1
दश बर्ष अघि तपाइहरुले विकास गर्नु विद्युतीय भोटिङ मसिन,जस्को माध्यमबाट सयौं इलेक्सन सम्पन्न गराइसक्नुभएको छ । हालै सम्पन्न एमाले र राप्रपाको महाअधिवेशनमा सो मसिन प्रयोग भएको देखियो तर काँग्रेसले किन प्रयोग गर्न मानेन ?
काँग्रेसले यो भन्दा अघि भातृ संगठनका दुई वटा निर्वाचन यही मसिनको साहराले सम्पन्न गराइसकेको छ । यस पटक हामीले शेरबहादुर देउवासँग कुरा ग¥र्यौ,उहाँ सहमत हुनुहुन्थ्यो तर पछि रामचन्द्र पौडेल मान्नुभएन । काँग्रेसका यस अघिका दुई वटा भातृसंगठनका चुनाव विद्युतीय भोटिङ मेसिनकै माध्यमबाट गरिसकेका छौं हामीले । नेविसंघ र महिला संघको । महिला संघको निर्वाचनमा रामचन्द्र पौडेल पक्षधर हारे भन्ने सुनियो । सोही हारका कारण देखाएर रामचन्द्र पौडेलले मान्नुभएन भन्ने सुनियो । रामचन्द्र पौडेल नमान्नुभए पछि हामीले पनि धेरै प्रेसर गरेनौं राप्रपाले यो तेश्रो महाअधिवेशन हो विद्युतीय भोटिङ मेसिन प्रयोग गरेर सम्पन्न गरेको ।अहिलेसम्म यो मसिन एक पटक प्रयोग गरेपछि कोही व्याक हुनु परेको छैन । यो मेसिन प्रयोग नगर्नु पर्ने कुनै तुक,कारण,आधार छैन । यो मसिन स्थापित गर्न भनेर लागेकै दश बर्ष भयो । धेरैले राम्रै प्रतिक्रिया दिनुभएको छ । यद्यपि सबैको ओठमा बु्झो लगाउन गाह्रो हुँदो रहेछ ।
Advertisement 2
यही मसिनको साहराले नब्बेभन्दा बढी बढी चुनाव सम्पन्न गराइसक्नुभएको छ तर हालै चितवनमा सम्पन्न एमालेको दशौं महाअधिवेशन रामलक्ष्मणलाई बरदान साबित भयो भन्छन । त्यस्तै हो ?
दश बर्ष अघि नै विकास गरेका हौं यो मसिन । यही मसिनका साहाराले ९० वटा चुनाव गरुञ्जेल खासै प्रचार भएको थिएन तर गत महिना सम्पन्न नेकपा एमालेको महाअधिवेशन पछि अलि माहोल तातेको छ । अहिले निर्वाचन आयोगले सोधपुछ गर्न थालेको छ ।
Advertisement 3
तपाईहरुको मसिनले निर्वाचन आयोगबाट सम्बन्धन पाउन धेरै ‘पापड’ पेल्नुप¥र्यो । कसरी लिनुहुन्छ ?
आयोगमा इलेक्ट्रोन इन्फरमेसन सेन्टर नामको एउटा भवन छ,जाइकाले बनाइदिएको छ । त्यसको काम हो मतदाता शिक्षा दिने । त्यहाँ नेपालमात्र होइन नेपाल बाहिर प्रयोग भएका वा भइरहेका मतदान यन्त्रहरु राखिएको थियो । हामीले पनि निर्वाचन आयोगलाई आग्रह ग¥र्यौ । नेपालमा बनाएका विद्युतिय भोटिङ मेसिन यहाँ राखिदिनुहोस । शुरुमा कन्भिन्स भइरहनुभएको थिएन । पछि धेरै ठाउँबाट प्रेसर दिएपछि त्यहाँ लगेर राख्न राजी हुनुभयो तर ६ महिनासम्म त्यो मेसिन खोल्दा पनि खोलिएन । राख्नुको औचित्य नभएपछि हामीले मसिन फिर्ता ल्यायौं । आयोगले निर्वाचनकै काम गर्न भएका कारण उस्का लागि त यो मेसिन बरदान साबित हुन्छ । हामी त यस्को विकासकर्ता हौ । त्यहाँका पदाधिकारी वा कर्मचारीहरुलाई थुप्रै कमिसन खुवाएर ‘जसरी पनि यो भोटिङ मसिन प्रयोग गर’ भन्ने अवस्था हाम्रो रहेन ।
आयोगबाट त्यो ढंगले कमिसनको प्रस्ताव पनि आयो ?
आयोगबाट त होइन । अन्यन्त्र वा बाहिरका मान्छेहरु भोटिङ मसिनबाटै चुनाव गराउने प्रबन्ध ममिलाइदिन्छु भन्नेहरु ५० औं का संख्यामा आएका थिए । विजनेश देखेपछि बीचका मान्छे (विचौलिया)हरु सक्रिय हुनु स्वभाविक हो । उनीहरुलाई पैसाकै मतलब हो । हामीकहाँबाट थोरै पैसामा उठाएर आयोगलाई महंगोमा बेच्न सके उनीहरुलाई फाइदा । तर हामी सिधै निर्वाचन आयोगसँग जोडिन चाहेका हौं । अहिले एमालेको महाअधिवेशन सम्पन्न भएसँगै आयोगका आयुक्तहरुसँग बाक्लै ै संवाद चलिरहेको छ । उहाँहरु सकरात्मक हुनुहुन्छ । हाम्रो लक्ष्य पहिला नेपालमा प्रयोग गर्ने । यहाँ राम्रोसँग प्रयोग भएपछि विदेशमा निर्यात गर्ने हो । नेपालमा बनाएका बस्तु,नेपालमै प्रयोग नभई बाहिर निर्यात गर्न कठिन हुँदो रहेछ । हामीकहाँ प्रयोगै नभइ अन्यन्त्र किन्दैनन् । हाम्रो सोच नेपालका सबै चुनाव यही विद्युतीय भोटिङ मसिनको साहराले होस र विश्वलाई एउटा सन्देश जाओस भन्ने हो । यो मेसिनले २८ प्रकारको चुनाव गराउन सक्छ नेपालदेखि विदेशमा हुने सबै प्ररकाको । अहिले एकै पटक स्थानीय,प्रदेश,केन्द्रको चुनाव गर्न सके हुन्थ्यो भन्ने कुरा पनि कतै कतै उठिरहेको छ । हाम्रो निर्वाचन प्रणाली साह्रै महंगो भयो । एउटै चुनावमा ५० औं अर्व खर्च भइरहेको छ । भोलि ४ वटा चुनाव गर्दैमा देश टाट पल्टने स्थिती छ । एक पटक सरकारले यो विद्युतीय भोटिङ मसिनको ओनरसिपमा लियो भने जति वटा चुनाव गर्न सहजै गर्न सक्छ ।
राज्यले तपाईहरुकै मसिनको साहराले चुनाव गराउने भयो भने उस्लाई चाहिए जति बनाएर दिनसक्नुहुन्छ त ?
अहिले हामी सय डेढ सय मेसिन छ । एउटा मेसिन बनाउन पो गाह्रो त । बनाइसकेपछि त्यसलाई कपि गर्न त खासै गाह्रो हुन्न । नेपालमा एकै पटक संघ,प्रदेश र स्थानीय तहको निर्वाचन गर्न परेको खण्डमा २५ देखि ३० हजार हाराहारीको संख्यामा मेसिन आवश्यक पर्दछ । हामीले एउटा सफ्टवेयर निर्माण गरेर सरकारलाई दिन्छौं । सरकारले घटाघटमा कतिमा उत्पादन गर्न सक्छ ? बढीमा सवा लाखदेखि डेढ लाख खर्च होला । त्योभन्दा बढी पक्कै पर्दैन । एक पटकमा त्यति लगानी गरेको खण्डमा पुग्यो ।
केही अघि इञ्जिनियर,डाक्टर,एनआरएनहरुको इलेक्सन थियो ।डक्टर,इञ्जिनियर भनेका त प्रविधि बुझेका जनशक्ति हुन । उनीहरुले नै तपाईहरुको भोटिङ मेसिनमा विश्वास गरेको देखिएन । किन प्रयोग गर्न चाहेनन् ?
केही नपढेका मान्छे अमेरिका गयौं भने त्यहीको तौर तरिका सिक्छौं । विदेशबाट जतिसुकै प्राविधिक दक्ष भनौं वा पढेका मान्छे नेपालमा आयो भने उस्ले यहीँको तौरतरिका सिक्छ । इञ्जिनियर एशोसियनमा हामी अहिलेसम्म दश चोटी गइसक्यौं होला डेमो देखाउन । ‘कि तिमीहरु बनाउ,वा यो मेसिन प्रयोग गर’भन्यौं । हामी नेपालीको कन्सेप्ट चाहिँ पहिला अरुले प्रयोग गरोस अनि अन्तिममा म प्रयोग गर्छु भन्ने खालको छ । हामी निकै लडाँइ गरेर लाग्यौं । अहिलेसम्म ९७ वटा चुनाव गराइसकेका छौं । अहिलेसम्म जस्ले यो प्रविधि प्रयोग गर्नुभएको छ,उहाँहरु कोही व्याक हुनुपरेको छैन । नेपाल जेसिसले आइतबारमात्र आफ्नो इलेक्सन गरेको सम्पन्न गरेको छ । यो सातौं पटक हो उस्ले हाम्रो भोटिङ मेसिन प्रयोग गरेको । महाअधिवेशनमा पहिलो पटक प्रयोग गरेको राप्रपा नेपालले हो,त्यतिखेर कमल थापा अध्यक्ष बने । एकता महाअधिवेशन हुँदै अहिलेसम्म गरि तेश्रो पटक राप्रपाले यही मेसिनबाट निर्वाचन गराइसकेको छ । त्यतिखेर भर्जन २, सात इञ्जको स्क्रिनथ्यो । अहिले त भर्जन ५ मा छौं ।
विश्वासनियतामै शंका भएर पो डक्टर,इञ्जिनियरहरुले यो मसिन प्रयोग गर्न डराएका हुन कि ?
विश्वासनियता शतप्रतिशत हुनैपर्दछ र हुन्छ । जस्तो हालै काँग्रेसको महाअधिवेशनमा उपसभापतिका उमेद्धारद्धय धनराज गुरुङ र विजय गच्छदारबीच जम्मा २ मतको अन्तर प¥र्यो । त्यहाँ धनराजलाई हराउन जालझेल भयो भन्ने पनि सुनियो । अहिले पनि पुन काउन्टिङ गर्ने हो भने त्यहाँ मतपरिणाम अर्कै आउन सक्छ । हातले गन्ने,मान्छेको मानवीय विवेक प्रयोग गर्ने कुरामा सधै एकै खालको नतिजा नहुन पनि सक्छ तर मेसिनले कि एस वा कि नो भन्छ । मतगणना एकदमै चाँडो,मत बदर शून्य र ५० पटक गने पनि नतिजा एउटै आउने विश्वासनियता शतप्रतिशत हुन्छ ।
अशिक्षित वर्गले कसरी प्रयोग गर्न सक्छन त यो मेसिन ?
शिक्षित वा अशिक्षित बर्गमात्र होइन अपांगमैत्री पनि छ यो मसिन । आँखा नदेख्नेले समेत प्रयोग गर्न सक्छन् । प्रयोग गरिसकेका पनि छन् । नेपाल अपांग महासंघको चुनावमा १२५ दृष्टिविहिनहरुले हाम्रो मेसिनमा भोट हालेका छन्,बाहिर दोश्रो मान्छेको सर्पाेट विना । हाम्रो ट्रेडिसनल मतपत्र भन्दा अथाह राम्रो छ विद्युतिय भोटिङ मेसिन । आँखा कम देख्ने मतदाता छ भने त्यसैमा जुम हुन्छ,कसैले कलर देख्दिन भन्यो भने कन्ट्रास कलर बनाइदिन्छ। आँखै नदेख्ने मतदाता छ भने पढेर सुनाइदिन्छ । मेसिनको सिष्टमले त्यो सबै गरिदिन्छ । यस अघिको निर्वाचनमा स्थानीय तहको निर्वाचनमा एकदमै मत बदर भयो । स्थानीय तहमा उम्मेद्धार त गाउँमै चिने जानेको मान्छे हुन्छ । हाम्रो मेसिनमा तिनको फोटो,पद वा नाम हाल्न मिल्छ । अशिक्षितहरुले फोटो हेरेरै मत हाल्न सक्ने भए । हामी पनि गाउँँ घरमै जन्मिएको,मतदाताको शिक्षा हामीलाई जानकारी छ । त्यही बुझेरै नेपालजस्तो देशमा शतप्रतिशत भोटिङ गर्नसक्ने गरी बनाएका छौं । यो मतपत्रकै एउटा डिजिटल फम्र्याट हो ।
सरकारले कथं तपाईहरुको मेसिन खरिद ग¥र्याे भने पनि एउटा चुनाव सम्पन्न भएपछि अर्काे चुनावसम्म त्यतिकै थन्काउनु पर्दछ । त्यतिकै राख्दा पाटपूर्जा बिग्रन सक्छ । यस्को सुरक्षाको चुनौति, ढुवानी भण्डारणमा जोखिम कतिको देख्नुहुन्छ ?
निर्वाचन आयोगले ४÷५ बर्षमा एक पटक चुनाव गराउँछ । मतपेटीका जसरी जिल्ला जिल्लामा भण्डारण गरिन्छ त्यसैगरी भण्डारण गर्न सकिन्छ । व्याट्री,व्याकअपलाई डिसमेन्टल गरेर कतै राख्नुपर्दछ । ९५ डिग्री तापक्रम भएको कोठामा नियमित राख्दा भित्रको पाटपूर्जा खिया लाग्न सक्छ । त्यसकारण तापक्रम भन्दा पनि हुमिडिटी (आद्रता वा चिस्यान) मेन्टन गरे पुग्छ । अलि च्यालेञ्जिङजस्तो देखिएको व्याट्रीको व्यवस्थापन हो । त्यसलाई निकालेर राखेको खण्डमा जति चुनाव गरे पनि समस्या पर्दैन ।
० ज्ञान मर्दछ हाँसेर,रोइ विज्ञान मर्दछ भन्दथें बालकृष्ण सम । विज्ञान प्रविधिकै क्षेत्रमा अनुसन्धानमै तल्लीन तपाईहरुको प्रतिभालाई राज्यले कतिको कदर गरेजस्तो लाग्छ ?
ताली बजाउने कुरा एउटा भयो । जबसम्म विज्ञानलाई एप्लाई गर्न जाँनिदैन तबसम्म विज्ञान रोएरै मर्ने रहेछ । सरकारले गर्ने भनेको केही प्रतिशत होष्टेमा हैसेमात्र हो । हामीले विद्युतीय भोटिङ मेसिन बनाएको दश बर्ष भयो । यस्को म्याचुरिटी कतिको छ । मैले यतिकै प्रयोग गर्दा भोली सरकारै अप्ठ्यारोमा पर्ने पो हो कि ?रामलक्ष्मण व्यक्तिले बनाएको कुरालाई सरकारले स्वीकार्दा भोली समस्या परेको खण्डमा के गर्ने ? सरकारको कुरा पनि सही हो । विज्ञानलाई मेचुरिटी पनि चाहिन्छ । परिपक्क नभइ बजारमा आउँदा भोली झन अप्ठ्यारोमा पर्दछ । जस्तो कम्युनिटी साइरन आफैले बजारिकरण ग¥र्यौ । तीन लाखभन्दा बढी ग्राहक नै छन् । विद्युतीय मेसिन प्रयोग गर्ने भनेको निर्वाचन आयोग हो । आयोग बाहेक अर्काे स्टेक होल्डर कोही छैन । सबै कुरा सरकारको मुख ताक्ने कुरा पनि भएन । विजनेश गर्न लाइसेन्स दिएको छ । गर्दैको भए राम्रो । विज्ञानमा मात्र लागेर । विज्ञान व्यवहारिक हो । एप्लाई गर्ने लेभल चाहिन्छ । बनाउन होइन एप्लाई गर्न ठूलो कुरा हो । एप्लाई गर्न सकिएन भने पलायन हुनुपर्दछ ।
अबको स्थानीय तहको निर्वाचनमा तपाईहरुले बनाउनुभएको विद्युतीय भोटिङ मेसिन प्रयोग हुनेमा कतिको आशावादी हुनुहुन्छ ?
यो भन्दा अघिका चार पाँच वटा निर्वाचन भयो । यस अघि नै कमसेकम एक क्षेत्रमा भए पनि प्रयोग होस भन्ने चाहन्थ्यौं । अहिले पनि आशा त्यही हो । हुँदै भएन पनि एउटा समय आउँछ नै । बनाउन हामी रेडी छौं,प्रयोग गर्ने कतिको रेडी छ वा चासो देखाउँछ भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ ।
