तिहारलाई एउटा पर्व मात्र न मानेर यसलाई दाजू बहिनी हरुमा झल्कने एउटा पवित्र नाता पनि झल्काउँछ। दिदीबहिनी हरुले आफ्नो दाजू भाइको दीर्घ आयु तथा आरोगायता को लागि यमराज संग प्रथाना गर्छन् र यमराज स्वयं आफ्नी बहिनी यमुना कहा गई आतिथ्यता ग्रहण गरेको हुनाले उनीहरूको प्राथाना खेर जान्न भन्ने किम्बदन्ति रहेको छ। तिहारमा लगाइदिने सप्त रङ्गी टीकाको आफ्नै महत्व छ र सागरमा गई ओखर फर्ना ले भाइहरू शत्रु नाश हुन भनी फोरेका हुन्छन्। यो पर्व दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीबीच भेटघाट हुने एवं सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने शुभ अवसर पनि हो । दिदीबहिनीद्वारा कहिल्यै नसुक्ने तेल तथा दूबोले छेकी नओइलाउने मखमली एवं सयपत्री फूलको माला लगाइदिने चलन छ । शत्रुले दुस्ख दिन नसकून् भनी ढोकामा ओखर फोरी सप्तरंगी टीका लगाइदिएर मीठा–मीठा परिकार ख्वाउने चलन छ ।

Advertisement 1

टीका लगाइदिएपछि दिदीबहिनीले उपहार दिन्छन् भने दाजुभाइले पनि आफ्नो गच्छेअनुसार वस्त्र तथा दक्षिणा आदि प्रदान गर्छन् ।।

निधारमा लगाइएको सप्तरंगी टीका अर्थात तिहारको भाइटीका ।हाम्रो धार्मिक विश्वास छ। यी पाँच दिन इन्द्रादि दश दिक्पालले बलि राजाका लागि आफ्नो राज्य छाड्ने कथा पनि पाइन्छ।भाइटीकालाई लामो समयसम्म भेटघाट नभएका दाजुभाइसँग भेटघाट हुने, सम्बन्धमा आएको चिसोपन हटाई मिलन गराउने तथा सम्बन्धलाई अझ दिगो बनाउने माध्यमका रूपमा लिइन्छ। यमपञ्चकको पाँचौं दिन भाइटीका पर्छ। दिदीबहिनी भाइटीकाको अघिल्लै दिन दाजुभाइलाई भाइटीकाको निम्ता स्वरूप पान९सुपारी आदि दिइन्छ। भाइटीकाका दिन टीका नलगाई केही खान हुँदैन। टीकाको दिन बिहानै नुहाएर अष्टचिरञ्जीवीको पूजा गर्नुपर्छ।तिहारमा सात प्रकारका रंगको टीका लगाउने कि पाँच प्रकारको भन्नेमा शास्त्र र सँस्कृतिका जानकारहरुको मत बाझिएको बताइन्छ । यद्धपी रंग र महत्व भने बैज्ञानिक रहेको छ । टिकाका रंगहरुले प्रकृतीक इन्द्रेणी समेत झल्काउछ ।तिहारमा खेलिने देउसी–भैलो, धन्वन्तरी र कुबेरको पूजा, भाइटीका तथा दीपावलीको पनि भिन्न– भिन्न महत्व छ । यसलाई फूल तथा श्रृंगारको पर्वका रूपमा पनि लिइन्छ ।

Advertisement 2

तिहारको उत्सवको बारेमा बिभिन्न कथाहरू छन्। तिहारको उत्सव पछाडिको प्रसिद्ध कथाहरू मध्ये एक मृत्युको देवता यम र उनको बहिनी यमुनासँग सम्बन्धित छ। यम लामो समयदेखि आफ्नी बहिनीबाट टाढा थिए। उनको बहिनी उनलाई भेट्न चाहन्थे त्यसैले उनले विभिन्न स्रोतहरू उनलाई भेट्न र उनलाई भेट्न सोध्न आग्रह गरे। उनले काग, कुकुर र गाई पठाइन् र अन्तमा उनी आफैं आफ्ना भाइलाई भेट्न गइन्। उनले उहाँलाई टीका र फूलहरूको पूजा गरे, उनले उनलाई पाँच रंगीन टीका लगाइन्।यमुनाले रायोको तेल, डुबो घाँस (साइनोडन ड्याकटेलन) का साथ सर्कल बनाए र मखमाली माला (ग्लोब अमरन्थ) लाई राखे र यमराजलाई तेल, डुबो घाँस र फूल सुक्खा नभएसम्म नपरुन भने। तसर्थ, हरेक बहिनीले आफ्नो भाइलाई मखमली फूल र डुबो घाँसको माला (माला) राख्दै सरसोंको तेलको घेरामा राखेर पूजा गर्दछन्।

हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्रजाम्।
चन्द्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो म आवह ॥

तिहार हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको दशैं पछिको सबैभन्दा ठूलो पर्व हो । यो पर्व कार्त्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदशीका दिन काग तिहारको नामले शुरु भएर कार्त्तिक शुक्ल पक्षको द्वितीया तिथिको भाइटीकासम्म (पाँच दिन) मनाइन्छ । पाँच दिनसम्म मनाइने भएकाले यसलाई यमपञ्चक पनि भनिन्छ। यसलाई दीपावली यमपञ्चक, दिपावली, दीवाली नामले पनि चिनिन्छ । यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाका घरमा आतिथ्य ग्रहण गरेको हुनाले यी पाँच दिनलाई यमपञ्चक भनिएको छ । यही दिन भगवान् धन्वन्तरीको जन्म भएको हुनाले यसलाई धन्वन्तरी जयन्ती वा धनतेरस पनि भनिन्छ ।सत्यं च येन निरतं रोगं विधूतं, अन्वेषितं च सविधिं आरोग्यमस्य।
गूढं निगूढं औषध्यरूपम्, धन्वन्तरिं च सततं प्रणमामि नित्यं॥
यसै दिन साँझमा घरको मूलद्वारको सामु यमराजलाई दीपदान गर्नाले मृत्युदेव प्रसन्न भई आरोग्यता तथा दीर्घजीवन प्रदान गर्छन् भन्ने विश्वास छ । त्यो घरमा कहिल्यै पनि अपमृत्यु वा अल्पमृत्यु हुँदैन भन्ने मान्यता छ । यमपञ्चकमा क्रमशः काग, कुकुर, गाई, लक्ष्मी, गोवर्धन र भाइ पुजा गरिन्छ ।
सिद्धिबुद्धिप्रदे देवि भुक्तिमुक्तिप्रदायिनि।
मन्त्रपूते सदा देवि महालक्ष्मि नमोस्तु ते ॥
विशेषगरी यो पर्वमा काग तिहार ¸कुकुर तिहार ¸गाई तिहार¸गोबर्धन पुजा र भाई टिका मनाईन्छ ।पाँच दिनसम्म मनाईने तिहारको सम्बन्धमा हिन्दू धर्मशास्त्रका पौराणिक कथाहरूको अनुसार सूर्यका छोरा यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको निम्तो स्वीकार गरी बहिनीका घरमा गई रमाइलो मनाएको हुँदा यी पाँच दिनलाई यमपञ्चक मानिएको कुरा हिन्दू शास्त्रमा उल्लेख गरिएको छ । हिन्दू चान्द्र मासिक पञ्चाङ्ग गणनाको तिथि अनुसार पर्ने भएकाले नेपाली चाडहरू निश्चित गते र तारिखमा नपर्ने हुनाले तिहार पनि अङ्ग्रेजी वा ग्रेगोरियन क्यालेन्डर अनुसार प्रायः अक्टोबर वा नोभेम्बरको महिनाको शुरुमा पर्छ । तिहार ५ दिनकालागि मनाईन्छ। तर कहिलेकाहिँ तिहार ४ दिनमै सकिएको पनि रेकोर्ड रहेको छ।तिहारलाई भारतमा दीपावलीको नामले जानिन्छ, यो पर्वका दिनहरूमा भारतमा विभिन्न स्थानहरूमा मेला लाग्छन्। दीपावलीको दुइ दिन पहिला त्रयोदशीका दिन धनतेरस मनाइन्छ।भोलिपल्ट नरक चतुर्दशी अथवा सानो दीपावली मनाइन्छ। यस दिन यम पूजा हेतु दीपक जलाइन्छ। त्यसको भोलिपल्ट दीपावली मनाइन्छ।
दीपस्य प्रकाशः न केवलं भवतः गृहम् उज्ज्वालयतु जीवनम् अपि
यमपञ्चक सङ्ग जोडिएका रोचक तथ्यहरू
महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको जन्मदिन विक्रम सम्वत् १९६६ साल कार्तिक २७ गते गाई तिहारे औंसी लक्ष्मीपूजाका दिन काठमाण्डौको धोवीधारामा जन्मेका हुनाले यिनको नाम लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा राखिएको हो।हिरण्यकशिपुको वध यसै दिन विष्णु भगवानले हिरण्यकश्यपको वध गरेको बताइन्छ ।लक्ष्मी र धन्वन्तरी प्रकट यसै दिन दिन समुद्रमंथनपछि लक्ष्मी र धन्वंतरि प्रकट भएको भनिन्छ।वर्द्धमान महावीर स्वामीको निर्वाण दिवस जैन धर्माबलम्वी अनुसार चौबिसौ तीर्थंकर महावीर स्वामीको निर्वाण दिवस पनि दीपावलीको दिनमा पर्छ।अमृतसरको स्वर्ण मन्दिरको शिलान्यास सिक्खहरूको निम्ति पनि यो दिन महत्त्वपूर्ण छ किन कि यसै दिन अमृतसरमा सन् १५७७ मा स्वर्ण मन्दिरको शिलान्यास भएको थियो।नेपाल संवत यसदिन नेपाली सालको नयाँ वर्ष शुरु हुन्छ।मुगल वंशका अंतिम सम्राट बहादुर शाह जफर पनि दीपावली मनाउँथे ।
सिद्धिबुद्धिप्रदे देवि भुक्तिमुक्तिप्रदायिनि ।
मन्त्रपूते सदा देवि महालक्ष्मि नमोस्तु ते ॥
तिहारमा आखिर कुन कुन जनावरको पुजा गरिन्छ त ?
काग : काग – जसलाई तिहारको पहिलो दिनमा पूजा गरिन्छ । भनिन्छ कागले सधै केहि न केहि सुखद समाचार पनि ल्याएर आउछ । काग तिहार कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीका दिन काग पूजा गरिन्छ । कागलाई यमदेवको दुत मान्न सकिन्छ र कागले खेतमा लाग्ने किरा फट्यङ्रा खाएर बालिनालिको सुरक्षा गर्छ भन्ने विश्वाश पाइएको छ । यमराजको अत्यन्त प्यारो भक्त भएको कारणले गर्दा पनि यस्को पुजा गरिन्छ ।
सर्वरीत्या अपि एतत् पर्व दीपमयं भवति । अस्य पर्वणस् दीपालिका, दीपोत्सवस्, सुखरात्रिस्, सुखसुप्तिका, यक्षरात्रिस्, कौमुदीमहोत्सवस् इत्यादीनि नामानि अपि सन्ति ।

कुकुर : कुकुर तिहार यमपञ्चकको दोस्रो दिन अर्थात् कार्तिक कृष्ण चतुर्दशीका दिन कुकुरतिहार मनाइन्छ, जसका सम्बन्धमा विभिन्न धार्मिक एवं सामाजिक मान्यता रहँदै आएको छ । यो दिनलाई नरक चतुर्दशी पनि भनिन्छ । कुकुरलाई पनि यमदूतका रूपमा लिइन्छ । कुकुर यमराजको अर्को प्रियभक्त हो । कुकुरलाई आज्ञापालक एवं रक्षक मात्र मानिँदैन, विभिन्न अपराध गर्ने अपराधीहरू पत्ता लगाउने, अध्ययन – अनुसन्धान गर्ने कार्य पनि कुकुरले गर्छ । कुकुरले घरको रेखदेख तथा चोर- डाँकाबाट बचाउने कार्य गरी मानिसलाई सहयोग गर्दै आएको छ । त्यसैगरी कुनै प्राकृतिक प्रकोप तथा दैवी विपत्ती हुने बेलामा पूर्वसूचना समेत दिन्छ । कुकुरलाई भैरवको बाहन पनि भनिन्छ ।
दीपावलि इत्युक्ते दीपानाम् आवलिः
गाईतिहार तथा लक्ष्मि पुजा स्गाईलाई पशुधनका रूपमा लिइन्छ । हिन्दूहरू गाईलाई लक्ष्मी र गौमाताका रूप मान्छन् ।। लक्ष्मीलाई धन्यधान्यकी देवी एवं ऐश्वर्यकी प्रतीक मानिन्छ । कार्तिक कृष्ण औंसीको रातलाई अत्यन्त अँध्यारो रातका रूपमा लिइन्छ । यो अन्धकारमा रातलाई उज्यालोको प्रकाशले आलोकित पार्ने कार्य घर(घरमा बत्ती बाली लक्ष्मीको आह्वान गरिन्छ । यसभित्र कुनै पनि किसिमको अन्धकारलाई आफूमा अन्तर्निहित चेतनाशक्तिको प्रकाशले हटाउनुपर्ने सन्देश पनि पाइन्छ । गाईलाई लक्ष्मीको प्रतिकात्मक मानेर त्यसै दिन लक्ष्मीपूजा पनि गरिन्छ वर्षका चार महत्त्वपूर्ण रातहरूमध्ये लक्ष्मीपूजाको रातलाई सुखरात्रि भनिन्छ।
शुभम करोति कल्याणम,
अरोग्यम धन संपदा,
शत्रु बुद्धि विनाशायः,
दीपःज्योति नमोस्तुते ।।
गोरु तिहार : गोरु तिहार, हल तिहार वा गोवर्धन पूजा चौथो दिन मनाइन्छ।वास्तवमा गोवर्धन पूजाको दिन तिहार (यमपञ्चक)को चौथो दिनमा पर्दछ र त्यसदिन घरघरमा गाईको गोवरले गोवर्धन पर्वतको प्रतिमा बनाई त्यसैको पूजा गरिन्छ । त्यसैदिन नेपालीहरूले सालभरि अन्न उब्जाउन हलो तानी मानिसहरूको पालनहारी गोरूको पनि पूजा गर्दछन्।
हे जातवेदा (सर्वज्ञ) अग्निदेव ! सुवर्ण जैसी रंग वाली (महालक्ष्मी), किञ्चित हरितवर्ण विशिष्टा,
सोने और चाँदी के हार पेहनने वाली (महालक्ष्मी), चन्द्रवत् प्रसन्नकान्ति, स्वर्णमयी लक्ष्मीदेवी को मेरे लिये आवाहन।
भाइतिहार : (भाइ टीका) : तिहारको अन्तिम दिन अर्थात् कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिका दिन यो पर्व विशेष उत्साहका साथ मनाइन्छ । यो पर्व दिदीले भाइलाइ र बहिनीले दाजुलाई अनि त्यसैगरी भाइले दिदीलाई र दाजुले बहिनीलाई विशेष मान-सम्मानका साथ विधिपूर्वक पूजाआजा गर्ने, मेवा- मिष्ठान्न आदि मनपर्ने कुरा ख्वाउने, दिदीबहिनीलाई दान-दक्षिणा एवं वस्त्र आदि दिने परम्परा छ ।दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई ढाकाको टोपी लगाइदिन्छन् । यसले आयु बढाउनुका साथै राष्ट्रियता झल्काउँछ । टीका लगाएपछि उपहार आदान-प्रदान गरिन्छ । दाजुभाइ वा दिदीबहिनी नहुनेहरूले रानी पोखरी स्थित मन्दिरमा पूजाआजा गर्छन् ।

हिन्दू धर्ममा टीकाको धेरै महत्त्व छ, पूजा-पाठ पछि टीका थाप्दा आत्मामा धेरै आनन्दानुभूति हुन्छ। टीका विशेषतस् रातो वा पहेलो रङ्गका लगाइन्छ। टीका निधारमा लगाइन्छ। तिहारमा लगाइने टीका सात रङ्गका हुन्छन्, पहेंलो, नीलो, सुन्तला रङ्गको, सेतो, हरियो, रातो र कालो। सात रङ्गका यी टीकालाई सप्तरङ्गी भनिन्छ। सतरङ्गी टीकालाई निधारमा उर्द्ध्वाकार रेखामा सिधा लगाइन्छ। यसबाट तीनवटा रङ्ग घरमा पनि तयार गर्न सकिन्छ।

हरियो रङ्गको लागि हरियो घास पिनेर तयार गरिन्छ, सेतो रङ्ग चामल पिनेर र कालो रङ्ग कोइलाबाट वा बत्तीको कालिखबाट लिइन्छ।
तिहार महोत्सवको लागि कुनै औपचारिक समारोह छैन। र यो केवल संसारको अन्य भागहरूमा क्रिसमस र नयाँ वर्ष महोत्सव जस्तै छ। तिहारको पूर्ववर्तीमा, पतिले आफ्नी पत्नीको लागि सुन र चाँदीको गहना किन्नेछ। बत्तीको चाड शुरू भएपछि घर र कोठाहरू सफा गरी देवीदेवताहरूको आदर गर्न रंगिनेछ। नेपालीहरूले आफ्ना नयाँ लुगाहरू लगाए र नयाँ जीवन सुरु गर्ने संकल्प गरे। व्यापारीहरूले पुरानोको सट्टामा नयाँ खाता पुस्तक प्रयोग गर्न सुरु गर्दछ।