मानव सभ्यताको सार केवल प्रविधि, भवन वा शक्ति संरचनामा होइन, मानिसको अन्तरात्माको शुद्धतामा निहित हुन्छ। अन्तरात्मा नै विवेकको स्रोत हो, जसले असल–बेसल छुट्याउने सामर्थ्य दिन्छ। जब व्यक्ति आफ्नो अन्तरमन शुद्ध राख्छ, तब सभ्यता नैतिकता र करुणाको प्रकाशमा उज्यालिन्छ।सभ्यताको स्थायित्व कानुन र नियमले होइन, मानिसभित्रको चेतनाले सुनिश्चित गर्छ। बाहिरी नियन्त्रण क्षणिक हुन्छ, तर अन्तरात्माको जागरण स्थायी। शुद्ध अन्तरात्मा भएको व्यक्ति न्याय, करुणा र सत्यप्रति निष्ठावान् हुन्छ। तर जब अन्तरात्मा मलिन हुन्छ, समाजमा अन्याय, द्वेष र विभाजन जन्मिन्छ।

Advertisement 1

उपनिषद्, गीता, बुद्ध वा इसाई धर्म सबैले आत्मशुद्धिलाई सभ्यताको आधार मानेका छन्। आत्मकल्याण र जगत्कल्याण एउटै हुन्— यही नै मानवताको शाश्वत सूत्र हो। जब व्यक्तिले आफ्नो अन्तरात्माको आवाज सुन्छ, तब उसको आचरण न्यायपूर्ण र सहिष्णु बन्छ।सभ्यता कानुनी संयन्त्रले होइन, नैतिक चेतनाले टिक्छ। भ्रष्टाचारविरुद्ध कानुन कडा हुन सक्छ, तर चेतनाको निद्राले नियमलाई अर्थहीन बनाउँछ। जागृत अन्तरात्मा भएका नागरिकले मात्र समावेशी, समान र करुणामय समाज निर्माण गर्न सक्छन्।नेपालजस्तो विविध समाजमा अन्तरात्माको जागरण अझ आवश्यक छ। जात, धर्म वा वर्गभन्दा माथि उठेर आत्मीयताको भाव फैलिनु नै सभ्यताको असली उज्यालो हो। जब प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो मनलाई प्रश्न गर्छ— “के मेरो कर्मले अरूलाई पीडा दिइरहेको त छैन?”— त्यतिबेला समाज सभ्यतामा रुपान्तरित हुन्छ।

अध्यात्म मानव जीवनको आन्तरिक प्रकाश हो। यसले अन्तर्मनलाई निर्मल बनाउँछ, विवेक र करुणा जन्माउँछ। ध्यान, साधना र आत्मविश्लेषणका अभ्यासहरूले मनलाई स्थिर र प्रेमपूर्ण बनाउँछन्। शान्त मनले मात्र सहिष्णुता र भाईचाराको वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ।सभ्यता बाहिरी चमक होइन, भित्री निर्मलताको अभिव्यक्ति हो। गीता भन्छ— “मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः” — मन नै बन्धन र मुक्ति दुबैको कारण हो। जब अन्तर्मन शुद्ध हुन्छ, समाज स्वतः समन्वित र शान्त बन्छ।

साँचो सभ्यता आत्मशुद्धि र सामाजिक सद्भावको समन्वयमा हुन्छ। योग, ध्यान, करुणा र कर्मयोगका अभ्यासहरूले नकारात्मक भावनाहरूलाई रुपान्तरण गरेर मानिसमा प्रेम, सहिष्णुता र नैतिकता स्थापन गर्छन्।अन्तर्मन शुद्ध भएका व्यक्ति नम्र, मर्मस्पर्शी र मानवतामा केन्द्रित हुन्छन्। उनीहरूले समाजमा द्वेष र विभाजन होइन, समझदारी र एकता फैलाउँछन्। यही नै राष्ट्रिय एकता र दीर्घकालीन समृद्धिको जरो हो।अध्यात्म र शिक्षा मिलेर अन्तर्मन शुद्धिकरणलाई संस्थागत गर्न सकिन्छ। परिवार र विद्यालयमा यदि नैतिक मूल्य, आत्मसंवाद र करुणाको संस्कार सिखाइन्छ भने, नयाँ पुस्ता पनि सचेत र जिम्मेवार नागरिक बन्छ।

आजको भौतिकवादी युगमा स्वार्थ र प्रतिस्पर्धाले आत्मा मलिन बनाइरहेको छ। त्यसैले शिक्षा, संस्कार र नेतृत्वले अध्यात्म र अन्तर्मन शुद्धिकरणलाई केन्द्रमा राख्न आवश्यक छ।शुद्ध अन्तर्मनले व्यक्ति र समाज दुवैमा शान्ति, प्रेम र स्थायित्व ल्याउँछ। सभ्यता र मानवताको शाश्वत सूत्र यही हो— “शुद्ध अन्तर्मन, समन्वित समाज।” जब जीवन अध्यात्म र चेतनाको उज्यालोमा चल्छ, तब सभ्यता साँच्चै उज्यालोतर्फ अग्रसर हुन्छ।अन्तरात्मा समाजलाई नैतिक र मूल्यमा आधारित दिशा दिन्छ। बाहिरी नियम, कानुन वा दण्डको डरभन्दा पनि मानिसलाई सही बाटोमा डोर्याउने शक्ति उसकै अन्तरात्मा हो। यदि अन्तरात्मा शुद्ध छ भने, व्यक्तिले आफ्नो व्यवहारमा न्याय, करुणा र सत्यको पालन गर्छ। तर जब अन्तरात्मा दूषित हुन्छ, तब सम्पूर्ण समाजमा अन्याय, हिंसा र विभाजन फैलिन्छ। त्यसैले सभ्यताको स्थायित्वको मूल आधार नै व्यक्तिगत अन्तरात्माको शुद्धता हो।

धार्मिक र दार्शनिक शिक्षाहरूले पनि अन्तरात्मालाई सभ्यताको प्रमुख मार्गदर्शक मानेका छन्। उपनिषदमा “आत्मानो मोक्षार्थं जगद्धिताय च” भनिएको छ, जसको अर्थ हो— आत्मशुद्धि र समाजको हित एउटै लक्ष्य हो। बुद्धले पनि बाहिरी पूजा वा अनुष्ठानभन्दा अन्तरात्माको शुद्धतालाई प्राथमिकता दिए। इसाई धर्ममा विवेकलाई परमेश्वरको वाणी भनिन्छ, भने इस्लाममा शुद्ध नीयत (नियतुल खालिस)लाई सबै कर्मको आत्मा मानिन्छ। यी शिक्षाले देखाउँछन्— सभ्यताको उज्यालो बाहिरी प्रगतिमा होइन, अन्तरात्माको शुद्धतामा छ।समाजशास्त्रीय दृष्टिले पनि सभ्यता त्यतिबेला सुदृढ हुन्छ, जब व्यक्तिहरूको आचरण आन्तरिक नैतिकतामा आधारित हुन्छ। कानुनी संरचना वा प्रशासनिक संयन्त्रले मात्र शान्ति कायम गर्न सक्दैन। उदाहरणका लागि, भ्रष्टाचारविरुद्ध कानुन कडा भए पनि यदि मानिसको अन्तरात्मा जागृत छैन भने, नियम औपचारिकता बन्न पुग्छ। तर अन्तरात्माबाट नैतिक चेतना उठेपछि मात्र समाज वास्तवमै समावेशी, न्यायपूर्ण र शान्तिपूर्ण हुन्छ।

नेपालजस्तो विविधता भएको समाजमा अन्तरात्माको जागरण अझै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। जातीय, धार्मिक वा वर्गीय भिन्नताहरूलाई पार गर्न आत्मीयता, करुणा र परस्पर विश्वास चाहिन्छ। यी गुणहरू कानुनले होइन, अन्तरात्माले जन्माउँछन्। जब प्रत्येक नागरिकले आफ्नो अन्तरात्मासँग प्रश्न गर्न थाल्छ— “के मेरो कार्यले अरूलाई दुःख दिइरहेको छ?”— त्यतिबेला मात्र समाज समन्वित र सभ्य बन्छ।सभ्यताको उज्यालोतर्फको यात्रा बाहिरी उपलब्धिमा होइन, अन्तरात्माको शुद्धतामा निहित छ। प्रविधि, राजनीति वा अर्थतन्त्र अस्थायी हुन्छन्, तर अन्तरात्माबाट निस्किएको नैतिकता शाश्वत हुन्छ। त्यसैले सभ्य समाज निर्माण गर्न प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नै अन्तरात्मासँग संवाद गर्नुपर्छ, त्यसलाई सत्य, करुणा र न्यायको आधारमा शुद्ध राख्नुपर्छ। यही मार्गले मात्र सभ्यता उज्यालोतर्फ अग्रसर हुन्छ, जहाँ मानवता नै साझा धर्म र मूल्य बन्न पुग्छ।

अध्यात्मले मानिसलाई भित्री जीवन बुझ्न र अनुभव गर्न मद्दत गर्छ, जसले अन्तर्मनको शुद्धिकरणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। हाम्रो संस्कृतिमा अध्यात्म ऋषि–मनीषीहरूको चिन्तनको निचोड हो, जसले आत्मा, परमात्मा र जीवन–मृत्युका प्रश्नहरूको उत्तर खोज्छ। जब अन्तर्मन शुद्ध हुन्छ, मानिसमा विवेक, करुणा र सहिष्णुता विकास हुन्छ, जसले व्यक्तिगत जीवन मात्र होइन, सामाजिक स्तरमा पनि सद्भाव र शान्ति ल्याउँछ।अध्यात्मिक अभ्यासहरूले मानसिक र शारीरिक सन्तुलन ल्याएर आन्तरिक शान्ति दिलाउँछन्। स्वस्थ अन्तर्मनले मात्र सकारात्मक सोच सम्भव हुन्छ, जसले समाजमा प्रेम, समानता र भाईचारेको भावना फैलाउँछ। यसरी अध्यात्म र अन्तर्मनको शुद्धिकरण आपसमा जोडिएका छन्, जसले सामाजिक सद्भाव र राष्ट्रिय एकता सुनिश्चित गर्छ।मानव जीवनको वास्तविक सौन्दर्य बाहिरी वैभवमा होइन, अन्तर्मनको निर्मलतामा छ। अन्तर्मन शुद्ध नभएसम्म समाजमा स्थायी सद्भाव रहँदैन। सभ्यता र मानवताको शाश्वत सूत्र पनि यही हो— शुद्ध अन्तर्मन र समन्वित समाज।

अन्तर्मनको शुद्धिकरण र सामाजिक सद्भाव एक अर्कासँग सम्बन्धित विषय हुन् जसले मानव जीवनलाई सार्थक र समाजलाई स्थिर बनाउने आधार तयार गर्छ। अन्तर्मन मानिसको भित्री मन, चेतना र आत्मा हो जसले उसको विचार, भावना र क्रियाकलापलाई निर्देश गर्छ। शुद्ध अन्तर्मन नकारात्मकता, लोभ, क्रोध, अहंकार, ईर्ष्या जस्ता विकृत मनोभावनाहरूबाट मुक्त, शान्त, प्रेमपूर्ण र विवेकी स्थिति हो। जब मानिसको अन्तर्मन शुद्ध हुन्छ, तब उसको व्यवहारमा नैतिकता, करुणा र सहिष्णुता प्रकट हुन्छ, जसले व्यक्तिगत मात्र नभई सामाजिक स्तरमा पनि सद्भाव र समृद्धि ल्याउँछ।दर्शनशास्त्र र विभिन्न धार्मिक शिक्षाहरूले अन्तर्मनको शुद्धिकरणलाई जीवनको उच्चतम लक्ष्य मान्छन्। उदाहरणका लागि, हिन्दू धर्ममा योग, ध्यान र कर्मयोगमार्फत अन्तर्मनलाई शुद्ध र स्थिर बनाउन प्रेरणा दिइन्छ। बौद्ध दर्शनमा मनको शुद्धिकरण र माया करुणाको विकासलाई नै मुक्तिको मार्ग मानिन्छ। यी सबै मार्गहरूले व्यक्तिलाई आफ्नो आन्तरिक स्वभावको अध्यान र नियन्त्रणमार्फत नकारात्मक प्रवृत्तिहरू हटाउन र सकारात्मक गुणहरू विकास गर्न उत्प्रेरित गर्छन्।

अन्तर्मनको शुद्धिकरणले सामाजिक सद्भावमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। शुद्ध मन भएका व्यक्ति सहिष्णु, नम्र र मर्मस्पर्शी हुन्छन्, जसले समाजमा द्वेष, कलह र विभाजनको स्थानमा प्रेम, समझदारी र एकता स्थापना गर्छ। यस्तो व्यक्तिले आफू र अरूबीचको भेदभावलाई कम गर्दै समानता र मानवता केन्द्रित सोच विकास गर्छ। यसले जात, धर्म, भाषा, आर्थिक अवस्था वा सामाजिक पदमाथि आधारित भेदभावलाई कम गरी सबैको सामूहिक उन्नतिमा योगदान पुर्याउँछ।सामाजिक सद्भाव तब मात्र सम्भव हुन्छ जब व्यक्तिका मनहरू शान्त र शुद्ध हुन्छन्। अशान्त मनहरूले द्वन्द्व र संघर्ष उत्पन्न गर्छन्, जसले समाजमा अस्थिरता र अविश्वास फैलाउँछ। त्यसैले, अन्तर्मनको शुद्धिकरणबाट उत्पन्न सकारात्मक भावनाहरू समाजमा मेलमिलाप र सहयोगको वातावरण बनाउँछन्। सामाजिक सद्भावले मात्र राष्ट्रिय एकता, आर्थिक विकास र समृद्धिको मार्ग खुल्छ।

अध्यात्मले मानिसको व्यवहार र आचरणलाई सुधार गरेर गलत संस्कारलाई रूपान्तरण गर्छ र उसलाई असल मानवताको बोध गराउँछ। योग र ध्यान आध्यात्मसँग गासिएका अभ्यास हुन्, जसले विचारलाई व्यवस्थित बनाउँदै मनको एकाग्रता बढाउँछन्। यसबाट ईर्ष्या, द्वेष, क्रोध जस्ता नकारात्मक भावनाले मनमा जरा गाड्न पाउँदैनन्। वास्तवमा जीवनका समस्या समाधान गर्ने आधारभूत शक्ति मनोभावनाको रूपान्तरण हो, र यो परिवर्तन आध्यात्मिक ज्ञानले सम्भव बनाउँछ।आध्यात्मिक चिन्तनले सम्पूर्ण मानवजातिलाई जोड्छ। यसमा कुनै नियम–कानुन वा तगारो हुँदैन; अन्तरआत्माले अनुभव गर्ने सत्य नै आध्यात्मिक सत्य हो। धर्महरूले प्राणी र सृष्टिको अलग–अलग व्याख्या गरे पनि अध्यात्म सत्यको नजिक पुग्ने प्रयास हो। यसैले अध्यात्म स्वतन्त्र छ— अर्ति वा उपदेशलाई प्रेरणा स्वरूप लिन सकिन्छ, तर आत्मसमिक्षासहितको स्वतन्त्र चिन्तनले नै आदर्श जीवनशैली निर्माण गर्छ।

धर्मले सजायको भय देखाउँदै सदाचारमा जोड दिन्छ भने अध्यात्मले असल कर्मप्रति आकर्षण पैदा गर्छ। सत्य, न्याय, कर्तव्यनिष्ठा, परोपकार र नैतिक जीवनमूल्यलाई आत्मसात् गर्नु नै अध्यात्मको सार हो। नकारात्मक सोच र कार्यबाट टाढा रहँदै पवित्र मूल्यमा आस्था कायम गर्नु नै जीवनलाई प्रकाशित गर्ने सच्चा अध्यात्म हो।मानव जीवनमा अधिकार र जिम्मेवारीबीच सन्तुलन कायम गर्न अध्यात्म महत्त्वपूर्ण हुन्छ। अध्यात्म व्यक्तिगत मोक्षका लागि होइन, समाजमा नैतिकता र सद्भाव प्रवर्द्धनका लागि पनि आवश्यक हुन्छ।संस्कार मानिसको व्यक्तित्व निर्माण गर्ने आधार हो। बचपनदेखि नै विकास हुने संस्कारहरू अध्यात्ममा आधारित भए भने सत्य, अहिंसा, प्रेम, करुणा, सहनशीलता र आत्मसंयम जस्ता उच्च गुणहरू समाजमा फैलिन्छन्। शुद्ध अन्तर्मनले मात्र व्यवहार र आचरणलाई सही दिशामा लैजान सक्छ।

आचरण व्यक्तिको बाहिरी व्यवहार हो, जसले भित्री चेतनाको प्रतिबिम्ब देखाउँछ। अध्यात्मले आत्मनियन्त्रण र धैर्य सिखाउँछ। ध्यान, प्रार्थना र आत्मचिन्तनजस्ता अभ्यासहरूले मनलाई शान्त राख्छन्, तनाव घटाउँछन् र सकारात्मक सोच विकसित गर्छन्। यसले आचरणलाई अनुशासित र विवेकपूर्ण बनाउँछ।व्यवहार समाजमा व्यक्तिको छवि र प्रभावसँग सम्बन्धित हुन्छ। आध्यात्मिक अभ्यासले व्यवहारलाई सन्तुलित, भाईचारायुक्त र रचनात्मक बनाउँछ। यसले विभाजन र वैमनस्य कम गरी एकता र सद्भाव बढाउँछ।समाजमा दीर्घकालीन सुधार ल्याउन अध्यात्म अपरिहार्य हुन्छ। यसले व्यक्तिलाई आफ्ना कर्तव्यप्रति सचेत बनाउँछ, सहयोग र दानको संस्कृतिलाई प्रोत्साहित गर्छ र भ्रष्टाचार वा दुराचार कम गर्न प्रेरित गर्छ। जब प्रत्येक मानिसले आध्यात्मिक मूल्य आत्मसात गर्छ, तब समाज नै नैतिक, समन्वित र समृद्ध बन्न पुग्छ।अन्तर्मन शुद्ध गर्ने प्रक्रिया व्यक्तिगत मात्र होइन, सामूहिक रूपमा पनि अपनाउन आवश्यक छ। परिवार, शिक्षा, धर्म, कला र संस्कृतिले यसमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। घरपरिवारमा नैतिक शिक्षा र सद्भाव सिकाउने संस्कार विकसित गर्दा बालबालिकामा राम्रो संस्कार र सकारात्मक सोच विकास हुन्छ। विद्यालय तथा समुदायमा चरित्र निर्माण र आध्यात्मिक शिक्षालाई जोड दिइँदा नयाँ पुस्तामा अन्तर्मन शुद्धि र सामाजिक जिम्मेवारीको भावना जागृत हुन्छ।

अन्तर्मनको शुद्धिकरणले मात्र व्यक्ति शान्त, सन्तुष्ट र सफल हुँदैन, समाज पनि सुन्दर, समृद्ध र स्थिर बन्न सक्छ। अध्यात्मिक अभ्यासले मानिसलाई आफ्नै भित्री स्वभाव बुझ्न, सुधार्न र अरूको जीवनमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्षम बनाउँछ। यसले व्यक्तिगत जीवन मात्र होइन, समाज र राष्ट्रलाई उज्यालो बनाउने सामर्थ्य राख्दछ।आजको भौतिकवादी युगमा स्वार्थ, प्रतिस्पर्धा र अहंकारले समाजलाई टुक्र्याइरहेका बेला, शिक्षा, संस्कार र नैतिक नेतृत्वले अन्तर्मन शुद्धिकरणलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। शुद्ध अन्तर्मनले व्यक्तिगत शान्ति मात्र होइन, सामाजिक सद्भाव र स्थायित्व पनि सुनिश्चित गर्छ। यही कारणले सभ्यता र मानवताको शाश्वत सूत्र— शुद्ध अन्तर्मन, समन्वित समाज—आज पनि अत्यन्त प्रासंगिक छ।अध्यात्मिक मूल्य र आचरण अंगाल्दा मात्र समाजमा एकता, शान्ति र समृद्धि बढ्छ। यसैले जीवनलाई अध्यात्ममा आधारित बनाएर यथार्थ नैतिकता, सामाजिक सुधार र मानवता उन्नत गर्न सकिन्छ।